*Note this story is in Cebuano

Ang mga pag-antos nga gihatag sa mga linalang kaniadto dili mahanduraw. Bisan karon, madumduman gihapon nako ang mga sugilanon nga gisaysay sa akong lola, mga istorya sa pagpanimalus ug pagkawagtang. Nagapakita sila sa akong mga damgo.

Ug ang tanan nagsugod sa akong lolo.

Desidido siya nga maglampas kaniadto sa usa ka gamay’ng bahin sa bukid, aron iandam alang sa pagtanom. Wala ko masayod nganong  gusto niya mag-uma ngadto sa ibabaw nga bahin sa bukid, layo sa iyang tipo nga lugar. Duol ang maong bukid sa bungtod nga ilang gitawag nga “lamesa”, ang halapad nga bato nga anaa sa ubos.

Gisunog ni Lolo ang kahoy nga anaa adtong lugara, ug niini nagsugod ang tanan nga kalbaryo.

Si Lola ug ang akong inahan miadto kaniya sa payag nianang gabhiuna aron dad-an siya ug panihapon. Didto na usab sila natulog. Ang makusog nga ngulob ug lagutob nga tunob sa kabayo ila pang nadumduman.

Sa padulong na sila matulog, sila gibati sa kahadlok sa maong tingog nga naglibot sa gamay’ng payag.

“Benito, guwa diri! Makig-estorya ako kanimo.” Ang tingog sa akong inahan ug lola samtang gi-imitar ang tingog sa maong linalang matag higayon nga ila isaysay ang istorya, pero matud pa kanila, dili gyud nila masundog ang maong tingog. “Aduna’y kaligutgot sa kasingkasing ang tingog niini,” ingon nila, “labaw pa kini sa among masundog.”

“Hayag kaayo ang buwan niadtong taknaa.” Mao kini ang bahin sa istorya diin gisaysay ni lola ang mahitungod sa linalang. “Tawo sila gikan sa ulo ngadto sa tiyan, apan kabayo sa tiyan paingon sa ilang tiil.” Ug nahinumdom ako sa mga nagkalain-laing istorya sa bisan asang bahin sa kalibutan, diin ang mga linalang nga katunga-tawo ug katunga-kabayo nagatabang sa mga tawo sa dugay nang panahon.

Ingon ni lola nga ang mga espiritu kaniadto dili makatabang sa bisan unsa. Niabot lamang sila para makapanimalos sa mga katawhan.

“Bayari ang imong pagkasumat ug kawalay pagtagad.” Nasuko nga gitudlo sa lider sa mga Kabalan ang akong lolo. Gisaysay niini nga gipatay sa akong lolo ang iyang igsoon dihang gisunog niya ang usa ka kahoy. Nahadlok ang akong lolo ug nagpakilooy sa maong linalang nga dili siya pagpatyon. Wala unta niya masunog ang maong kahoy kung nakahibalo lamang siya nga adunay nagpuyo niini.

Wala panumbalinga sa linalang ang sagmuyo sa akong lolo.

Ug didto nagsugod ang tanang kalbaryo. Nilakaw ang mga linalang niadtong gabhiuna apan ang ilang sumpa nagpabilin. Bisan ang mga doctor wala masayod unsa matuod nga sakit sa akong lolo. Nihunong siya pagkaon kay sa matagtulon niya sa kan-on, muubo ug musuka siya ug dugo. Matud niya, daw mura ba ug masunog sa kainit ang iyang tutunlan kada suka.

Wala nay lain nabuhat si lola, miduol siya sa albularyo, ang among lokal nga mananambal. Gihangyo pag-ayo sa mananambal ang maong linalang. Miingon ang akong lola nianang gabhiuna sa manalagna nga magbuhat og laing ritwal sa sunod nga gabie, apan ang tanan nahimong way pulos.

Ang mga linalang wala manumbaling.

Human mamatay ang akong lolo, naigo sa kilat ang igsoong lalaki sa akong inahan samtang kini nisaka sa lubi kilid sa ilang balay. Milabay pa ang tulo katuig ayha kini nipanaw samtang kini natulog.

Ang pamilya sa akong inahan nawad-an og kadaghanan sa ilang mga kabtangan ug gikapiutan sa kalisod hangtud nga namatay ang akong lola tungod sa kanser.

Ang mga linalang dili kahibaw ug unsay kalooy, para kanila, ang pagpanimalos lamang ang paagi hangtod nga mabayaran ang tanang kasal-anan nga nabuhat pinaagi sa dugo.

=———————=

English Version

The tragedies that these creatures bring are unimaginable to some. I still remember the stories that my lola used to tell, stories of vengeance and loss. They follow me in my nightmares.

It all started with my lolo. He decided to kaingin a small piece of land in the mountains, to prepare it for the planting season. I don’t know why he decided to go further up the mountain, away from his usual spot. It was near the waterfall they called “lamesa”, relating to the flat rock on the bottom.

He burned the tree that was there and that was the start of the troubles.

My lola and mother joined him in the payag (nipa hut) afterwards to bring him dinner and to spend the night with him. They still remember the loud hoofbeats. The feeling of dread when the sound circled their small hut still echoes in their memories before they sleep at night.

“Benito, come out. We need to talk to you.” My mother and lola tried to replicate the voice every time they told the story, but they said they could never get it right. “There was too much anger in the voice,“ they said, “more than we can mimic.”

“The moonlight was bright that night.” This was the part of the story where lola describes the creatures. “They were human from head to trunk, but were horses from their trunk to their feet.” I thought back to myths from a different part of the world, where half-human half-horse beings would help humankind. Lola told me that these spirits weren’t helpful at all. They came seeking vengeance.

“You will pay for such arrogance and disrespect.” The leader of the kabalans pointed to my lolo. It told him that my lolo killed its brother when he burned his tree. My lolo begged for his life. He would not have burned the tree had he known there was something living there.

The creatures didn’t care.

Thus began the tragedy. The creatures left that night but their curse lingered. Doctors were never able to tell what exactly was wrong with my lolo. He stopped eating because every time he ate he would vomit and cough up blood. He said it would burn his throat every time he vomited.

My lola had no other choice, she consulted the manggagamot, our local faith healer. The faith healer tried to reason with the creatures. My lola said that night after night the faith healer would try another ritual, but it was all for naught.

The creatures would not be appeased.

After my lolo died, my mom’s elder brother was struck by lightning while he was at the top of the coconut tree outside their house. After three years he died in his sleep.

My mother’s family lost most of their properties and were trapped in poverty until lola died of cancer.

These creatures don’t know the meaning of mercy, they will seek their vengeance until they are repaid in blood.

Beware the kabalans, for they will not listen to your pleas of forgiveness. And be careful around the trees high up in the mountains, you will never know if one makes its home there, not until it’s too late.

=————————=

*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.

Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Anelyne Ruflo
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Anelyne Ruflo

Adapted from a Story told by Grace Collantes

Kabalan Illustration by Ysa Peñas
Instagram: https://www.instagram.com/theonechitect/

*Note this story is in Cebuano

Mangiob niadtong gabhiuna nga nakita ko siya

Ang usa ka tawo nga nagluha ug kalayo

Giduol ko siya ug gipangutana’g ngano?

Nagdanguyngoy ba siya sa kasubo?

O kaligutgot?

Apan wala siya mutubag.

Sa pagpadayon ko’g pangutana

Mas nidaghan usab ang kalayo nga nidagayday gikan sa iyang mga mata

Ug ako nakahuna-huna

Nagtuo ba kini nga ako nahadlok kaniya?

Sa nagbaha niyang mga makalayo

Ngitngit ang langit niadtong taknaa

Ug wala akoy nakuha nga tubag gikan kaniya

Iya akong giabog pahilayo kaniya

Apan, gusto nakong masayod.

Adunay nagkadaiyang klase sa kasubo,

Nagkadaiyang klase sa kasuko,

Ug nakadaiyang klase sa kalipay.

Milantaw siya kanako nga itom ug mugto ang iyang mga mata

Samtang nagatulo ang kalayo sa yuta

Nagadanguyngoy siya sa dugay nang panahon

Hangtod nga ang kahayag mibiya na sa kalibutan

Ug sa usa ka pitik, siya nawagtang

Samtang nagpabilin ang lin-aw nga marka

Usa ka pamatuod kaniya.

Ug ugma mubalik ako puhon

Ug sa gabii sunod niana

Aron pangutan-on pag-usab ang tawo nga nagsagmuyo

Ug unsay hinungdan likod sa iyang mga luha.

=————————=

English Version

It was a moonless night when I saw him

The man who cried fire

I went up to him and asked why

Were they tears of sadness?

Or anger?

He did not reply

The more I asked

The more fire fell from his eyes

And I began to wonder

Does he think I am frightened?

By the pool of glittering red

By the darkness of the night sky

He would not give me an answer

And sought to push me away

But I needed to know

There were different kinds of sadness

Different kinds of anger

And maybe even different kinds of joy

He looked at me with his jet black eyes

Pouring flames onto the ground

He wept for several eternities

Until the light broke from the horizon

And in an instant he was gone

With only a puddle of red

As evidence of his passing

Tomorrow I will return

And the night after that

To ask the crying man

What is behind his tears

=——————————-=

*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.

Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Anelyne Ruflo
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Anelyne Ruflo

Inongok Illustration by Joshua Hamangal
IG: https://www.instagram.com/ishart1228

*Note this story is in Cebuano

Nagbag-o si Leo human mamatay si tito Paul. Wala na siya’y panumbaling sa akong mga mensahe ug nagakulong lang sa iyang kwarto. Wala ko na usab siya nakit-an sa eskwelahan.

Niadtong panahona, napulo ug lima pa lang ang among pangedaron. Nagkailhanay me kaniadtong anaa pami sa elementarya ug nahimo ming managhigala sulod sa pipila ka tuig. Parehas mi nga bugtong nga anak sa among pamilya, busa didto mi nagkasinabot.

Dili ko gusto nga magtumo-tumo sa akong nahibaw-an ug unsa man gani ang iyang gibati. Gisultihan ako sa mga hamtong nga pasagdaan ko na lamang siya, pero para kanako, sama ra sa pagkalimot kaniya og ako kining buhaton.

Matag hapon, pare-parehas lang ang mga mensahe nga ginapadala nako sa iyaha:

“Hi L, ako ni si Rafa. Nahibaw ako nga lisod ang imong kahimtang karun. Naa rako diri pirme kung kinahanglan nimo ug kaestorya o bisan makauban man lang. I-text lang ko kung andam naka nga makig-estorya sa imong gibati. Nabalaka nako nimo.”

Ge seen lamang niya ang akong mensahe, pero bisan ingon ana, kampanti nako. Ang importante, nakahibaw siyang andam akong maminaw kaniya.

Human usa ka semana, ni-reply siya:

“Hi R, pasensya na kung karun lang ko naka-reply nimo. Bug-at lang gyud para kanako ang mga nahitabo, halos way tulog. Salamat kaayo sa imong pagpangumusta kanako. Makig-estorya unya ako kanimo puhon.”

Ug ako mitubag:

“Oo L, nahibaw kong ang pagkawala ni Tito Paul dako kaayo’g epekto kanimo. Kung asa man siya karun, nasayod akong gihandom niya nga maayo raka.”

Ug ang iyang tubag nagpahadlok kanako:

“Bakakon ug traydor to siya.”

=————————————————————=

Mao na kadto ang ulhi namong pag-estorya ni Leo ug wala na siya mikontak kanako sulod sa usa ka bulan. Siya ang perme nga hisgutan ug pulutan sa tsismis sa among eskwelahan. Adunay nagpakalat ug tsismis nga gipadala kuno si Leo sa Mental Institution kung diin ginabutang ang mga tawo nga adunay sakit sa panghuna-huna. Adto kuno siya magpuyo sulod sa usa ka tuig. Aduna usab lain nga naga-ingon nga  nitakas siya ug nakit-an kuno ni nila nga naligsan ug nga gusto sa iyang pamilya nga e sekreto ang iyang kamatayon. Gibuhat nako ang tanan nga ipaglaban siya ug nga ang ilang mga sulti-sulti dili tinuod, apan wala akoy mabuhat kay daghan sila ug nag-inusara lamang ako.

Ang kinaulhiang mensahe ni Paul nagpabilin gihapon nga kwestyunable kanako. Nakaila ako sa ilang pamilya sa dugay nang panahon ug malipayon kaayo sila. Usa ka OFW si Tiya Tress, halos tibuok niyang kinabuhi anaa siya sa Saudi, pero nagaulian gihapon kini, kada tuig o adunay selebrasyon. Si Tiyo Paul usab kay usa ka dako ug tingog nga laki. Perme niining ginasulti sa uban ang mga nakab-ot ni Paul ug nga iyang ginabutang sa ilang sala ang mga kadaugan niini.

Naglibog nako. Daghan ako’g mga possibilidad sa mga nahitabo ug sa buot ipasabot ni Leo.

Unsa diay nga klase nga tawo si Tiyo Paul sulod sa ilang panimalay? Abusado ba kini?

Nganong wala man ako pagsultihi bisan sa makausa sa akong higala?

Sa akong paglantaw, nakahuna-huna ako kung unsa ako ka maka-sarili, ginabuhat kini nga nag-inusara. Sa pagkatinuod, si Leo ang adunay problema ug dili ako. Ug dili siya ganahan nga makig-estorya kanako, problema na niya.

Ako gihapon siyang ginapadalhan ug mensahe matag hapon ug iya gihapon kong gina-seen.

Para kanako, ang importante nakahibaw akong buhi siya.

Gidala-dala ko ang kabalaka hangtod sa katapusan sa tuig. Nakuyawan ko nga dili nako niya panumbalingon ug nga mawad-an na ako’g koneksiyon kaniya.

Usa lamang ako ka mahadlukon nga bata nga naghandom nga maayo ang iyang higala.

=———————————————————————————=

Katapusan na kaniadto sa ting-ulan sa dihang nakadawat ko og tubag gikan kang Leo. Usa lang kadto ka mensahe apan mipuno kini sa akong kasingkasing sa paglaom. Buhi si Leo ug makita na nako siya.

MAGKITA TA SA PARK KARONG ALAS 11 SA GABII.

Gabii na kaayo ug layo kini sa among balay. Apan wala na akoy pakialam. Si Leo ang akong labing suod nga higala ug kinahanglan ko niya.

Nianang gabhiona giingnan nako akong mga ginikanan nga matulog ko og sayo. Nahibaw sila nga usa ako ka maayong bata. Maayo ang mga grado, adunay maayong pamatasan, kanunay sayo nga muoli, ug uban pa. Ug nasayod akong dili magduda ang akong pamilya kanako.

Ang parke 3 kilometros ang gilay-on gikan sa among balay ug nagbsikleta lamang ako ug gibaybay ang dalan gamit ang kahayag sa bulan. Swerte ko kay takdol ang buwan niadtong gabhiona.

Pag-abot nako sa parke milingkod ko sa punoan sa balete ug nagpaabot kang Leo.

“R?”

Usa ka kamot migunit sa akong abaga gikan sa luyo ug ang akong kasingkasing hapit molukso sa akong dughan.

“L, nganong manghadlok ka man! Nakuratan ako!”

“Pasayloa.”

Makalilisang tan-awon si Leo. Ang iyang buhok gubot, ang mga mata lubog ug siya nipayat layo sa iyang panglawas sa ulhi nako siyang nakit-an.

Ginalikayan niya ang paglantaw sa akong mga mata ug miatras siya, dili siya gusting makita ko ang iyang hitsura.

Gihatagan gihapon nako siya sa labing dako nga gakos nga akong mahimo.

Wala ko kabalo kung pila na ka oras ang nilabay ug nakahunahuna ko nga mas maayo nga ako una siyang pangutan-on.

“Nahibaw ko nga lisud dawaton ang mga butang sukad sa pagkamatay sa imong papa.”

“WALA KA KAHIBAW KUNG UNSAY GIBUHAT NIYA NAKO!”

Ang iyang tubag nakapaatras nako. Ang nawong ni Leo nagbaha sa mga luha.

“Tama ka, wala ko mahibaw. Apan mao gani nga naa ko dinhi. Papaminawa ko. Palihug, L.”

“Dili ko gusto nga makasakit sa bisan kinsa.”

“Dili lagi ko nimo mapasakitan, salig lang. Manglingkod ta ta ug mag-estorya, ha?”

“Lumingkod ka. Kinahanglan nimo nga makita kini.”

Gibuhat nako ang iyang gihangyo, milingkod ako sa punoan sa balete. Ang tibuok parke nadan-agan sa kahayag sa takdol nga bulan.

Walay nakaandam nako sa buhaton ni Leo. Hangtod karon ang panumduman nakapahadlok kanako.

Nadungog nako ang pag-crack sa iyang buko-buko samtang gihiwi ang liog. Nangurog ang iyang kalawasan dihang nahagba sa yuta ug haw-ang ang nahibilin. Nakita nako ang pagpitik sa iyang kasing-kasing ug ang iyang mga tinae mibuak samtang natunga kini.

Siya naglutaw sa hangin nga walay lain gawas sa iyang ulo ug mga lamang-loob.

Nagsuka ko dihang nahuman ang ngilngig nga talan-awon.

Mitan-aw siya nako ug nakita pa nako ang mga luha sa iyang mga mata. Miingon siya, “Ako kini. Mao kini ang nahitabo nako.”

Ug naputos sa kahilom ang palibot.

Niining higayona si Leo na ang mibuak sa kahilom.

Gisultihan ko niya bahin sa iyang amahan. Adunay usa ka kabilin gikan sa pamilya ni Tiyo Paul, usa ka tunglo nga nahibal-an lamang ni Leo sa pagkamatay sa iyang amahan. Magtatangal sila, mga binuhat nga nagakaon ug unod sa tawo ug nagalupad sa kagabhion, Mangita sa mga mabiktima.

“Naningkamot ko nga manakop lang ug iring ug iro, pero kada adlaw mas mokusog ang tunglo. Matag higayon nga makakita ko og tawo sa gabii gusto nakong kan-on ang ilang kasingkasing.”

“Nakahibaw ba si Tiya?”

“Gitago ni Papa ang tunglo gikan kaniya, mao nga iyang gipugos siya nga mahimong OFW.”

“Mao kini ang hinungdan nga wala ka nakigsulti kanako?”

“Oo.”

“Nganong gisulti nimo kini kanako karon?”

Mipalayo si Leon kanako sa usa ka kahoy pipila ka metros ang gilay-on.

“Nakita nimo kanang bag?”

“Oo.”

“Ablihi kana”

Ang bag napuno sa asin ug daw usa ka gray nga pulbos.

“Unsa ang-”

“Kon imong ibutang ang asin ug abo sa akong Katunga nga lawas dili na nako makabalik pag-usab. Sa higayon nga ang adlaw moigo kanako. ”…

“Unsay imong buot ipasabot?”

“Kon ang abo ug asin isablig sa akong lawas, dili na ko makabalik pag-usab. Kung dili ko mabalik ang katunga sa akong lawas sa pagsubang sa adlaw, dili na ako mobalik gikan niana. ”

“Unsa… gusto nimo patyon ko taka?!”

“Dili ko ganahan sa pagpadayon sa pagbuhat ani R. Kada adlaw ang akong huna-huna mosulti kanako sa pagpatay sa mga tawo nga akong makita. Wala ka kasabot?! Pasakitan nako ang usa ka tawo ug dayon ang lain ug dayon ang lain. Kini mahimong mas sayon ​​alang kanako. Hangtud nga mahimo na akong usa ka mananap sama sa akong hitsura. ”

“Dili kinahanglan nga ingon niini ang paagi, mangayo kita ug tabang sa ubang taw, kinahanglan adunay lain pa nga mahimo ug dili ingon niini!”

Milutaw si Leo paduol nako.

“Nakahibalo ka ba nga ang akong papa nagtipig og mga tropeyo? Gipakita niya kini kanako sa wala pa niya gihatag kanako ang tunglo. Mga bukog sila, gagmay. Mahimong gatosan sila.”

Ug nalukop na usab sa kahilom ang palibot.

“L, palihog ayaw kog pabuhata ani. Ako ang imong labing suod nga higala.”

“Mao nga gisultihan ko ikaw niini. Palihog R. Dili ko gustong makapasakit og lain.”

Walay hunong nga nagbakho si Leo, ang iyang mga luha mitulo sa iyang naglutaw nga mga lamang-loob.

Ang mga panumduman nagsugod sa pagdagsa sa akong hunahuna, ang kahadlok nga mikuyanap sa akong mga ugat, hangtod nga aduna akoy nadumduman.

“Nakahinumdom pa ba ka kaniadtong napulo pa ta kaniadto ug nangandoy ako nga makalupad?”

“Oo ang imong bitiis kinahanglan nga naka-cast sa hapit tunga sa tuig.”

“Unsay imong gibati samtang galupad?”

“Nindot kaayo sa paminaw.”

“Ug gusto pa nimong tapuson kini?”

“Oo.”

Mibarog ko sa ibabaw sa iyang haw-ang nga lawas ug gisablig ang asin ug abo.

Gitan-aw nako si Leo sa iyang mga mata ug gipangutana siya, “naa pa bay lain nga gusto nimo nga akong buhaton?”

“Mahimo ka bang magpabilin uban kanako? Hangtod nga mosubang ang adlaw?”

“Bisan unsa para nimo.”

Naglingkod kami didto sulod sa pipila ka oras samtang naghulat sa pagsubang sa adlaw. Sa dihang nahitabo kini napapas kay sa akong gidahom, ang lawas ni Leo ug ang ulo nabungkag sa diha nga ang silaw sa adlaw miigo kaniya.

Sa dihang nahibal-an sa akong mga ginikanan nga nag-tikas ko tungang gabie, sila nasuko kanako. Giingnan nako sila nga naningkamot ko nga pangitaon si Leo ug sila nahuwasan sa kasuko kanako. Abi nakog nakita nila nga naghilak ko.

Aduna pay tsismis human niadto. Si Leo milayas ug gituohan nga patay na ang labing inila teorya. Wala gyud nako sila gitul-id ug sa paglabay sa mga tuig nakalimtan ra sa mga tawo.

=—————————————–=

Hangtod karon, nahinumdom pa ko nga gihangyo ko niya nga buhaton ang labing lisud nga desisyon sa akong kinabuhi.

Goodbye L.

Gimingaw ko nimo sa kanunay.

=—————————-=

English Version

Leo wasn’t the same after tito Paul died. He’d ignore my messages and hole himself in his room. It became rarer and rarer to see him in school.

Back then we were only fifteen. We met in grade school and had been best friends for years. Both of us were the only child of our family and we bonded through that.

I didn’t want to pretend that I knew what he was going through. Most of the adults that I talked to told me to give him space, but that, to me, just felt like giving up.

Every afternoon I’d send the same message:

“Hey L it’s Rafa. I know you’re going through some stuff right now. I’m always here if you need me, to talk or just to be there. Hit me up when you can please. I’m really worried about you.”

He’d leave me on seen, which was still a relief for me. At least he’d know I was there.

After a week he finally messaged back:

“Hey R, sorry I didn’t get back to you ‘til now. Things have been getting too much to handle, haven’t been sleeping much. Thanks for reaching out to me, I really appreciate it. Let’s talk soon alright?”

And I replied:

“Of course L, I know tito Paul’s passing hit you hard. I know wherever he is now he’s wishing you’re alright.”

His reply unsettled me:

“He was a bastard.”

=————————————————————=

After that conversation Leo didn’t contact me for a month. He was the main topic of everyone’s gossip in school. Someone started the rumor that he was put in a mental institution and would have to stay there for the whole year. There was another where they said he ran away weeks ago and they found him in a ditch and the family wanted to keep his death a secret.

I tried to shut them down the best I could, but once the words were out in the air they couldn’t be brought down.

Leo’s last message still disconcerted me. I had known their family for years and they seemed to be happy.

Tita Tress was an OFW, she spent most of her time in Saudi, but would visit every now and then, every other year during holiday season. Tito Paul was a loud man, in the best sense of the term. He would always tell everyone about Leo’s achievements and would put them all over their sala.

My mind raced to all the possibilities of what Leo could have meant.

What was tito Paul like behind closed doors?  Was there any kind of abuse?

Why didn’t my best friend tell me?

Looking back, I realize how selfish I was, trying to make this about myself. Leo was the one that had the problem. If he didn’t want to tell me that was his choice.

I still messaged him every afternoon and he still would leave me on seen.

At the very least he’s alive. I’d think to myself.

I hung onto that thought to the latter part of that year. I was so scared that he’d leave my messages unseen and I’d never hear from him ever again.

I was just a scared kid that needed his best friend to be okay.

=———————————————————————————=

It was the end of the rainy season when I finally got a response from Leo. It was just one message but it filled my heart with hope. Leo was alive and I could finally see him.

MEET ME AT THE PARK TONIGHT AT 11

It was late. It was far. It didn’t matter.

Leo was my best friend and he needed me.

That night I told my parents that I was going to bed early. I was the requisite good boy. Good grades, well behaved, always on time, etc. My family wouldn’t suspect a thing.

The park was 3 kilometers away from me and I biked using the light of the moon. I was lucky there was a full moon that night.

When I got to the park I sat by the balete tree and waited for Leo.

“R?”

A hand gripped my shoulder from behind and my heart nearly jumped to my chest.
“Dammit L, don’t scare me like that! God!”

“Sorry.”

Leo looked awful. His hair was disheveled, eyes sunken and he was thinner than I’d ever seen him.

He tried to avoid eye contact and took a step back, knowing what he looked like.

I still gave him the biggest hug I could.

I didn’t know how much time passed and I thought it would be best for me to break the silence.

“I know things have been rough since your dad passed.”

“YOU DON’T KNOW WHAT HE TURNED ME INTO!”

The reply made me step back. Leo face was flooding with tears.

“You’re right, I don’t. But that’s why I’m here. Let me listen. Please, L.”

“I just don’t want to hurt anyone.”

“You won’t hurt me, I promise. Let’s just have a seat and talk, okay?”

“You should sit, I need you to see this.”

I did what he asked, sitting back by the balete tree. The whole park was illuminated by the light of the full moon.

Nothing could have prepared me for what Leo was about to do. Even now the memory horrifies me.

I could hear his spine crack as his neck turned.  His body shivered as it fell to the ground and what was left was hollow. I could see his heart beat and his lungs inflate as they detached.

He was floating through the air with nothing but his head and organs.

I vomited as the grisly spectacle finished.

He looked at me and I could still see the tears in his eyes. He said, “This is me. This is what I have become.”

The silence was heavy.

This time it was Leo who broke the silence.

He told me about his father. There was an inheritance from tito Paul’s side of the family, a curse that Leo only learned about as his father passed away. They were magtatangal, creatures that fed on human flesh who flew at night, searching for victims.

“I tried to be only catching cats and dogs, but every day the curse gets stronger. Every time I see someone at night I want to change and eat their hearts.”

“What about tita?”

“Papa kept the curse a secret from her, it’s why he pushed her to be an OFW.”

“This is why you haven’t talked to me.”

“Yes.”

“Why are you telling me this now?”

Leo floated to a tree a few meters away.

“Do you see that bag?”

“Yeah.”

“Open it.”

The bag was filled with salt and what looked to be a grey powder.
“What is—”

“If you put the salt and ashes on my body I won’t be able to reattach. Once the sun hits me….”

“What are you talking about?”

“If the ash and salt are sprinkled on my body, I won’t be able to reattach. If I cant be complete when the sun hits, I won’t be coming back from that.”

“You…..do you want me to kill you?!”

“I can’t keep doing this R. Every day my instincts tell me to kill people I see. Don’t you understand?! I’m going to hurt someone and then another and then another. It’s just going to get easier for me. Until I’m as much a monster as I look like.”

“It doesn’t have to be this way, we can find someone to talk to, there has to be something else we can do!”

Leo floated nearer to me.

“Did you know my dad kept trophies? He showed them to me before he gave me the curse. They were bones, small ones. There must have been hundreds of them.”

Another pause, another break in the silence.

“L, please don’t make me do this. I’m your best friend.”

“That’s why I’m telling you this. Please R. I don’t want to hurt anyone else.”

Leo sobbed unceasingly, his tears falling onto his floating organs.

Memories started to flood my mind, the fear pulsing through my veins, until something struck me.

“Remember when we were ten and I thought I could fly?”

“Yeah your leg had to be in a cast for nearly half a year.”

“What’s it like to fly?”

“It’s the most liberating feeling you could ever have.”

“And you still want to end it?”

“Yes.”

I stood above his hollow body and sprinkled the salt and ash.

I looked at Leo in his eyes and asked him, “is there anything else you want me to do?”

“Can you stay with me? Until the sun comes up?”

“Anything for you.”

We sat there for hours waiting for sunrise. When it happened it was faster than I expected, Leo’s body and head disintegrated as soon as the sun rays hit them.

When my parents found out that I snuck out they were livid. I told them I was trying to find Leo and they eased out of punishing me. I think they saw that I was crying.

There was even more gossip after that. Leo ran away and was assumed dead was the most popular theory. I never corrected them and as the years passed people forgot.

=—————————————–=

To this day, I still remember him asking me to make the most difficult decision of our lives.

Goodbye L.

I’ll always miss you.

=—————————–=

Inspired by the description of the Magtatangal in “Distinctions Made Among the Priests of the Devil” in “Customs of the Tagalogs” by Juan de Plasencia. 1589.

Magtatangal Illustration by Fam Telmo

FB: https://www.facebook.com/famskaartyhan/
Instagram: @famskaartyhan

*Note this story is in Cebuano

Ania na usa si Jazer.

Nahitabo kini samtang nagdula kami sa sapa. Giingnan ko niya nga wala akoy ginikanan ug nga nasuko ang akong mga tinuod nga ginikanan kanako nga mas gustuhon pa nila nga mamatay nalang ko.

Iya akong gitukmod sa bato, mibangon ako samtang iya akong gikataw-an.

Ug sa nasiguro nga nihawa na siya, gihikap ko ang samad sa akong lawas.

Gibuhat sa akong ginikanan ang tanan aron lamang magasa ako, apan wala nako gisugid kanila ang gisulti ni Jazer nga ampon ako.

Dili ko gusto nga makita ang ilang mga eskspresyon.

Wala nila gisulti kanako ang tinuod kung diin ako gikan, ang akong mga asul nga mata ug ang puti ko nga pamanit ang maong pamatuod nga dili ako sama kanila.

Nagdanguyngoy ako sa akong kwarta human nga nadungog ko sila.

Ang mga lagutob.

Ang tanang tawo sa Baryo Clindagan nahibaw mahitungod sa Lindag-lindag, ang esipiritu nga nagsakay sa kabayo.

Hilom ang palibot samtang anaa sila.

Nakita ko na sila samtang naggapadagan sa ilang mga kabayo sa lugar apan ginabati ako sa kahadlok nga muduol kanila.

Apan dili na karung gabhiuna.

Gitrapuhan ko ang akong mga luha samtang gihulat nga mahinanok sa pagtulog ang akong mga ginikanan.

Nadungog gihapon nako ang mga lagutob sa gawas ug gikuha nako ang higayon, migawas ako.

Layo sa akong pagtuo, mas gagmay sila. Ginagiyahan sa maong mga Espiritu ang mga kabayo nga mura ba ug usa ka gubot inabanan sa mga kalag.

Nihunong sila sa ilang pagdalagan ug mitan-aw kanako diretso sa akong mga mata, ang mga kabayo hinuon.

Ug nahibalo ug unsa ang akong tumong.

Adunay mga tsismis sa among lugar ug unsaon sa pagpangayo ug gasa gikan sa mga Espiritu pero ang bayad mao ang titip.

Kinahanglan mahimo ka nilang walay katapusang sakay.

Wala na akoy pakialam pa, wala man gihapo’y mangita kanako.

Ug ang kabayo misenyas sa pagtando nga mura ba’g gipangutana ako nganong ania ako diri.

Ug gisulti ko kanila ang tanan, mahitungod kang Jazer, mahitungod kanako nga usa ako ka ampon ug sa akong gustong pagpanimalos. Labaw niana, si Jazer ang pinauna ko nga pakay.

Human niana, miyukod ang kabayo ug gipasay ako sa iyang likod.

Ug niana, gihuna-huna ko na ang mga possible nga agihan.

Nadungog ko ang mga nauna nga Espiritu nga padulong sa Lindag-Linag.

Anaa usab ang Reyna, nga gikulata sa iyang asawa. Dungog sa mga kabayo ang iyang pagdanguyngoy human nga napunitan.

Wala gani mahibalo si Felipe sa iyang pangutana, gusto lamang niya nga makita ang iyang nawala nga asawahonon.

Gidala siya sa mga mga kabayo ngadto sa patayng lawas sa iyang asawhonon, nga nahulog sa pangpang.

Sa akong pagkasayod, puno siya sa mga pagduda,o kundi man gani siya ra ang nahuna-huna niana.

Naminaw siya sa mga sulti sa tawo ug nagtuo nga siya lamang ang paagi sa paglimpyo sa kasalanan sa iyang mga kaubanan pinaagi sa pag-undang sa iyang termino.

Ug ang anak sa Ginoo mipahulay tapad sa kabayo.

Wala kini kalabutan kanako ang mga istorya. Nahibalo ako ug unsa ang akong gusto.

Ang akong espiritu bug-os nga nahiusa sa sunod nga sakay sa mga kabayo.

Nakabantay sila nga dili ako susama, nga mas makagagahum ako sa ilang mga espiritu kaysa sa ubang mga tawo nga ilang gikataw-an.

Ang mga kabayo mitinaghid samtang padulong kami sa balay ni Jazer.

Kini mao ang unang sakay sa akong pagbayad.

Ang akong kalag mahimo nga kabayaran.

=——————-=

English Version

It was Jazer again.

This time it was while we were playing by the river. He told me I was an orphan and that my real parents hated me and I was better off dead.

He pushed me down the rocks and laughed as I tried to get up.

I took my bruised body after I was sure he left.

My parents tried to comfort me as best they could but I left out the part where he called me an orphan.

I didn’t want to see that look on their faces.

The one where they knew.

They never told me where I came from,  but my blue eyes and light skin were testaments to how

different I was.

I was crying in my room when I heard them.

The hoofbeats.

Every person in Barrio Calindagan knows about the Lindag-lindag, the spirits that ride on white horses.

They were why the whole barangay was quiet.

I have seen them when they do their gallop around the area but I was too scared to go close.

But not this night.

I dried my tears and waited until my parents fell asleep.

I could still hear the hoofbeats outside and I took my chance.

They were smaller than I expected. The spirits guiding the horse pouring out like a mish mashed

amalgamation of souls.

They stopped their trotting and looked me straight in the yes, the horses did at least.

I knew what I wanted.

There were rumors around town said by the Marites how you could ask a boon from the spirits but the

price was steep.

You would have to be their eternal rider.

I didn’t care, no one would miss me.

The horse nodded at me, as if asking why I was there.

And everything spilled out.

I told them about Jazer, about being adopted, about revenge.

Jazer would be the first but definitely not the last.

The horses bowed to me and beckoned me to ride.

It was then I felt my very soul pulled in all imaginable directions.

I could hear the previous souls bound to the Lindag-lindag.

There was Reyna, beaten by her husband. After the miscarriage her cries to the horses were heard.

Felipe did not realize what he was asking. He just wanted to find his missing fiancé.

The horses lead him to her broken body, having fallen down a cliff.

What surprised me the most was the priest.

From what I could glean he was full of righteous fury.

Or at least he thought so.

He would listen to people’s confessions and he believed the only way to cleanse his flock from sin was to

Hand out retribution on his terms.

The man of God now rested silently on the side of the horse.

These stories meant nothing to me. I knew what I wanted.

My spirit fully coalesced into the next rider of the horses.

They could feel I was different, that I could direct their spirits stronger than other mortals they

bargained with.

The horses neighed as we rode to Jazer’s house.

It was the first step of my reckoning.

My soul be damned.

=——————-=

*Note this story is in Cebuano

Pila ka adlaw sukad nga ako nasakit

Matud pa kanila, tungod kini kay aduna akoy nabuhat nga gikasuko sa mga Espiritu. Apan wala ako mahibalo kay nasayod akong dili ko kadto mabuhat.

Nasayod ako nga dili gyud ko buot making-angayon ug dili ako muadto anang lugara, ang kalangasan dili angay kanako, ug dili kini alang kanako.

Nihinga ako ug luwam samtang miagi kanako ang babaylan

Gilantaaw ko pag-ayo ang ritual nga iyang gibuhat. Nangayo siya ug kulon nga makasigo ug usa ka gantang.

Ug dayon nangayo siya ug buak nga plato sa mga intsik ug iya kining gisulod sa kulon.

Paghuman niana, gitawag niya ang Lolid.

Ang usa mga giya namo nagsulti kanako nga anaa ako sa dili saktong lugar ug sa dili saktong panahon. Ang Lolid usa ka espiritu nga dili makita nga nagalibot sa maong lugar ug wala kini silay mga kasway.

Imposible nga makakita ako kanila.

Giuyog-uyog sa babaylan ang kulon, naghimo og dakong kaguliyang sa iyang pagsinggit.

“Du-ol na kamong mga lolid nga natomban

Ania na ang among bayad

Kuha-a na ang inyong kasuko sa pasyente

Ali kamo ug uban kanako didto sa kawayanan.”

Ang babaylan migawas sa balay dala ang kulon samtang iya kining ginauyog hangtod nga naabot sa pinakaduol nga kawayanan.

Gibutang niya ang kulon say uta ug gitangtang ang taklob niini ayha siya milakaw.

Ug niana, nahuman ang ritwal.

Ang babaylan miingon nga mudangat pa ug pipila ka adlaw bag-o ako maayo sa akong balatian, ug nakati ko og kalipay.

Ug niining panghitabua, nasayod na ako ug nahigmata sa usa ka leksyon:

“Maglantaw sa kanunay kung diin ako magtunod.”

=——————=

English Version

It’s been days since I got sick.

They tell me that it’s because I did something to anger the spirits, but I know I would never do that, not knowingly at least.

I knew I never should have gone out, nature isn’t my thing and after this I don’t think it will ever be.

I breathe deep as the babaylan passes me.

I take special care to see what he does during the ritual. He asks for a pot with a capacity of one ganta. He then asks for broken china plates which he puts inside the pot.

Then he calls for the lolid.

One guide tells me that I was in the wrong place at the wrong time. The lolid are invisible spirits that roll around because they have no limbs. It would have been impossible for me to see them.

The babaylan shakes the pot, causing a great commotion as he shouts:

“Do-ol na kamong mga lolid nga natomban

(Come here now invisible beings that were stepped)

Ari na ang among guibayad

(Here now is our payment)

Kuha-a na ang inyong kaligotgot sa mada-oton

(Remove now your anger from the patient)

Ari na kamo ug uban kanako didto sa kawayanan

(Come to me now and go with me to the bamboo thickets)”

The babaylan exits the house with the pot and shakes it until he reaches the bamboo groves close by. He places the pot on the ground and removes the cover as he leaves.

It is then that the ritual is completed.

The babaylan says that it will take a few days before I get better and I sigh with relief.

Coming from all this I know I learned one lesson:

I should watch where I step.

=—————————–=

*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.

Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Anelyne Ruflo
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Anelyne Ruflo

Inspired by The Bais Forest Preserve Negritos: Some Notes On Their Rituals and Ceremonials by Timoteo S. Oracion (1967) in Studies in Philippine Anthropology (In Honor of H. Otley Beyer)

Lolid Illustration by Leandro Geniston
FB: That Guy With A Pen