*Note this story is in Cebuano

Ang yuta nga iyang gibarugan miawit kaniya sa tanang himaya niini.

Sama na niini sukad pa sa iyang mahinumduman, kung iyang hikapon ang yuta gamit ang iyang panit nga wala’y bisti, mahibal-an niya kung diin ug sa unsang paagi kini mitumaw.

Sa pagkakaron ang iyang mga tiil nahimutang sa isla sa Panay.

Kadiyot lang nga higayon dihang midagayday kaniya ang kaamgo.

Makita niya ang langit nga natabonan sa dagkong mga pako ug ang bantogang bayani nga mitunga alang sa hagit.

Mabati niya ang lanog sa mga pwersa nga naggikan sa duha ka manggugubat.

Madungog niya ang mga lanog nga abot sa lagyong dapit, ang kaisog ug determinasyon sa usa ka bahin ug ang nagsumpaking kasaba sa yawyaw sa pikas.
Masimhot niya ang anghit nga baho sa dugo ngadto sa hangin.

Matilawan niya ang iyang kadaugan. Ang mga sensasyon mas tin-aw niining higayona, halos wala siyay higayon sa pagpahuway. Iyang gigunitan ang yuta sa iyang mga kamot ug naghulat sa laing panan-awon.

Ug ang yuta mitubag sa matang.

Ang bayani ginganlang si Dumalapdap, ang mangtas, si Ayutang.

Nilanat og pito ka buwan ang ilang panagsangka tungod kay daw managsama ra ang ilang gahom ug kusog. Apan nadiskobrehan sa bayani ang kahuyang sa mangtas.

Pinaagi sa iyang sundang nga adunay salamanangka, nga gitawag og Daniwan, iyang giduslak sa tibuok niyang kusog ang ilok ni Ayutang.
Sa dihang nahulog kini, ni-abli ang yuta ug gilamoy ang daw kabog nga mananap.

Aduna’y kabag-ohan sa yuta.

Ang mga bato sa maong dapit naunlod ngadto sa bag-ong naporma nga dagat, apan mitubo sa ibabaw ang duha ka bag-ong isla, simbolo sa kadaugan sa bayani.

Ug sa ingon, dili lang ang isla sa Panay ang nahimugso kon dili lakip sab ang Negros.

Nanghupaw siya ug gipapahuway ang gikapoy niyang hunahuna.

Laing istorya nga nahibal-an, laing adlaw nahuman.

=——————————————-=

English Version

The ground she had trodden on sang to her in all its glory.

It had been like this ever since she could remember, as soon as she touched the earth with her bare skin she would know where and how it came to be.

Today her feet rested on the island of Panay.

It only took a moment for a torrent of senses to come grasping at her.

She could see the sky being covered by gigantic wings and the great hero that came up to the challenge.

She could feel the reverberation of the blows coming from both combatants.

She could hear echoes that reached great distances, of grit and determination on one side and a cacophony of feral gibbering on the other.

She could smell the stench of blood in the air.

She could taste his victory.

The sensations were more vivid this time, barely giving her room to rest. She gripped the soil in her hands and waited for another vision.

And the earth responded in kind.

The hero’s name was Dumalapdap, the monster, Ayutang.

Their fight took seven long months as their power and prowess seemed to be equal. But the hero was able to discover the weakness of the monster.

With his magic dagger called Daniwan, he struck with all his might, the armpit of Ayutang.

When it fell the earth opened and swallowed the bat-like creature whole.

The ground shifted.

The rocks in the area sank into the newly formed sea, but jutting out to the surface were two new islands, a symbol of the hero’s victory.

And thus, it was not only the island of Panay that reached its genesis but also of Negros.

She sighed and laid her weary head to rest.

Another story known, another day finished.

=——————————————–=

*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.

Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Arcy Salvacion
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Arcy Salvacion

Inspired by the The Hinilawod. Clavel (1972)

Ayutang Illustration by Joel Bulagnir

*Note this story is in Cebuano

Nagkinabuhi siya sama sa kalayo, ang tanan nga iyang nahikapan nahimong usa ka hayag nga siga.

Siyempre walay makapugong kaniya, bisan pa adunay daghan nga nakahimo niana nga sayop. Sa dihang iyang ibutang ang iyang kasingkasing sa usa ka butang, daw ingon og ang uniberso wala maglungtad. Siya lamang ug ang iyang mga angay buhaton. Mogugol ako og daghang mga gabii sa pagtan-aw sa iyang ginama, magadayeg sa mga hampak sa iyang canvas.

Ang enerhiya nga nagdan-ag gikan kaniya usa ka ihalas nga puwersa, dili kini mahilom ug wala siya maghago sa pagsulay sa pagtago niini. Nag-agas kini sa iyang matag lihok bisan unsa man ka gamay ug walay hinungdan. Gidasig niya ang uban pinaagi niana nga kusog. Pipila ka mga gabii, sa akong hunahuna, mahimo niya nga makuha ang kalibutan kung gusto niya.

Tuguti ko nga mubalik sa sinugdanan.

Nahimamat nako si Leonora duha (2) ka tuig ang milabay. Kaniadto ug karon, usa ako ka naglisud nga artista, naningkamot sa pagpangita og inspirasyon bisan asa ko moadto. Usa na siya ka dako nga ngalan sa eksena sa pagpinta nga adunay daghang mga eksibit sa ilawom sa iyang bakus.

Naghiusa kami sa mga aso nga panganod ug sa napakyas nga mga paglaom.

Gusto nako hunahunaon sa dihang kami nahimong higala. Kada semana human niana moadto ko sa iyang studio ug maningkamot og kat-on kung unsa man akong makat-onan gikan kaniya.

Ulahi nako nakaamgo nga dili nimo makat-onan kung unsa ang anaa niya.

Usa ka gabii, pila ka bulan ang milabay, kauban nako siya samtang naggama siya sa iyang labing bag-o nga piraso. Kini giulohan og ‘usa ka langay nga sayaw sa pula’ (‘A slow dance of red’). Usa kadto ka talan-awon nga piraso, talagsaon alang kaniya nga buhaton, apan siya miingon nga gusto niyang hinumdoman ang kabukiran sa iyang panimalay sa pagkabata.

Siya gikan sa Kiokong, Bukidnon, usa ka lugar nga wala pa nako maadtoan, ug usa ka lugar nga akong nahibal-an pag-ayo. Pinaagi sa iyang mga dibuho nga akong nalantawan ang lig-on nga katahom sa bato ug ang mga suba nga ilang gisagngan.

Kanunay niya kong ginapangutana kung husto ba ang hitsura niini ug akoa siyang ginapahinumduman nga iyang balay ug dili sa akoa ang iyang gipinta, bisan pa, sa pagbalik-lantaw, sa akong hunahuna, ang pangutana wala gitumong kanako.

Mas malipayon kadto nga mga panahon.

Wala ko kabalo unsa akong isulti sa nahitabo. Gikakurat kini sa tanan, ilabina sa mga suod kaniya.

Kaming tanan nahibalo nga siya aduna’y kaugalingong mga demonyo nga ginalabanan, ug kaming tanan nagpahibalo kaniya nga kami ania kon siya mapandol.

Apan wala siya misangpit.

Ako… Gusto nakong pahimuslan kining higayona para pasalamatan ang tanan nga nagtapok aron sa paghinumdom kang Leonora. Aduna siya’y luná sa atong mga kasing-kasing ug kini motubo lamang karon nga siya mipanaw na.

Samtang nagtan-aw ko sa mga nawong dinhi, pipila ka pamilyar ug pipila ka estranghero kanako, dili nako malikayan nga maghunahuna sa kung unsang paagi gusto unta ni Leonora sa pagpinta niini. Siya ang talagsaon nga talento sa pagkuha sa esensya sa emosyon sa pipila lamang ka mga hampak sa pinta.

Ang pipila ka… maanindot….nga mga hampak…. Ako… Dili nako kini mahimo.

Sayop kining tanan.

Si Leonora wala mamatay tungod sa overdose.

Gisulayan niya nga isulti kanamo kung unsa ang iyang giagian, pinaagi sa iyang mga dibuho, apan nagmagahi kaayo kami sa pagpaminaw.

Tan-awa ang iyang kataposang mga buhat. Ang mga kamot nga gikunis,ang talinis nga mga ngipon, ang taas nga dila. Naa didto ang tanan.

Ug gisulayan niya nga pahunongon kini.

Giingnan ko niya nga namati kini sa mga tingog sa kamatayon, tingali mao kana ang hinungdan nga naggugol siya og daghang oras sa sementeryo. Kaming tanan, giisip lamang namong susama kini sa binuhatan sa usa ka artista, diin, dili kita makahukom kung asa nagagikan ang inspirasyon nilang mga artista.

Oh Dios… kung naminaw lang unta kami.

Tan-awa ninyo! Walay bisan unsa sa lungon!

Walay subay kaniya bisan asa. Giingon nila nga nawala ang iyang lawas sa morge, apan karon nahibal-an ko na.

Kadto nga…. butang ang nagbuhat niini.

Katapusan niyang hangyo nga hugasan og suka ang iyang lawas.

Wala’y mibuhat sa hangyo. Katingad-an kaayo. Abi namo og binuang lamang kadto.

Karon wala’y usa nga mikatawa.

Leonora pasayloa ko. Naminaw unta ko. Namati unta kaming tanan. Ang sala dili ra nako. Wala ka namo makit-i labaw pa sa imong pagka-artista, ug karon tan-awa kung unsa ang nahitabo, nagabantay sa usa ka lungon nga walay sulod, nagalaum nga mutaas kanimo ang among mga pag-ampo.

Apan ang pag-ampo dili na makatabang kanato.

Nagahangyo ako kaninyong tanan nga nagtigom dinhi sa paghinumdom sa iyang katapusang mga buhat. Hibalo-a ninyo kung unsa ang iyang gilabanan.

Balik sa inyong mga panimalay ug damgoha siya.

Mao kana ang labing gamay na atoang mahimo.

=——————————————–=

English Version

She lived like fire, everything she touched turned into a bright blaze.

There was no stopping her of course, though there were many that made that mistake. When she put her heart into something it was as if the universe didn’t exist. It was only her and what she needed to do. I would spend many nights watching her work, admiring the brushstrokes on the canvas.

The energy that radiated from her was a wild force, it wouldn’t be kept silent and she didn’t bother trying to hide it. It leaked through her every movement no matter how small and inconsequential. She inspired others with that energy. Some nights I think she could have taken over the world if she wanted to.

Let me go back to the start.

I met Leonora 2 years ago. I was then and now, a struggling artist, trying to find inspiration wherever I went. She was already a big name in the painting scene with many exhibits under her belt.

We bonded over smoke clouds and failed expectations.
I’d like to think that’s when we became friends. Every week after that I would go to her studio and try to learn what I could from her.

I realized too late that you couldn’t learn what she had.
One night, a few months ago, I was with her while she was working on her latest piece. It was entitled ‘A slow dance of red’. It was a landscape piece, unusual for her to do, but she said she wanted to remember the mountains of her childhood home.

She was from Kiokong, Bukidnon, a place that I’ve never been, and a place I know all too well. It was through her paintings that I was able to glimpse the rugged beauty of the rock walls and the rivers they stood guard over.

She would always ask me if it looked right and I had to remind her that it was her home and not mine that she was painting, though, looking back, I don’t think the question was directed at me.

Those were happier times.

I don’t know what to say about what happened. It was a shock to everyone, especially those closest to her.

We all knew she had her own demons to fight, and all of us let her know that we would be there if she ever stumbled.

But she never asked.

I… I want to take this opportunity to thank everyone that gathered to remember Leonora. She had a place in all our hearts and it will only grow now that she’s gone.

As I look over the faces here, some familiar and some strangers to me, I can’t help but think of the way Leonora would have wanted to paint this. She the rare talent of capturing the essence of emotion in a few strokes of paint.

A few… beautiful…. Strokes…. I… I can’t do this.

It’s all wrong.

Leonora didn’t die from an overdose.

She tried to tell us what she was going through, through her paintings, but we were too stubborn to listen.

Look at her final works. The clawed hands, the pointed teeth, the long tongue. It was all there.

And she tried to stop it.

She told me it listened for the sounds of death, maybe that’s why she spent so much time in the cemetery. We all brushed it off as an artistic peculiarity, after all we can’t judge where artists get their inspiration from.

Oh God… if only we had listened.

Look for yourselves! There’s nothing in the coffin!

No trace of her anywhere. They said her body was lost at the morgue, but now I know better.

It was that…. thing that did this.

Her last wish was that her body be washed with vinegar.

No one did the request. It was too strange. We thought it was a joke.

Now no one’s laughing.

Leonora I’m sorry. I should have listened. We all should have listened. The fault is not mine alone. We couldn’t see past the artist in you and now look what happened, watching over an empty coffin hoping that our prayers would be lifted to you.
But prayer can’t help us anymore.

I beg all of you gathered here to remember her last works. Look for yourselves what she was fighting against.

Go back to your homes and dream of her.

That’s the least we can do.

*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.

Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Arcy Salvacion
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Arcy Salvacion

Illustration by Edson Espiritu
IG: @blackink.es

Inspired by the busaw/buso description in Creatures of Philippine Lower Mythology. Ramos. 1971.