*Note this story is in Bantayanon

Istorya ini bahin sa usa ka minatoud nga gugma kag sang usa ka gwapa nga engkantada. Kag gianu sang kasina sang tawo pag-guba ang tanan.

Sa dugay na nga panahon, may nagpuyo nga magtiayon nga may tulo ka anak. Gamay da sila sang kabtangan pero malipayon sila kung nanu ang ara sa ila. Ang bana gingadlan sang Andoy kag ang asawa gitawag nga Regi.

Kalingawan ni Andoy ang  pagpanakop sang mga naglibud-libud nga mga manok ilawum sa kahoy nga balete kag iya ini tiruhun. Usa ka adlaw, usa ka gwapa nga babaye nga may dya nga latigo ang mitungha ilawm  sa kahoy. Gipangita sa engkanto ang nawala niya nga mga manok kag sa kalit nangayu sang pasaylo si Andoy sa iya gihimo.

Nabag-o ang pagtan-aw sang engkantada. Kag imbes nga  iya  silutan si Andoy, gipakita sa engkantada sa iya ang iya nindot nga byay kag gihatagan sya sang mga pagkaun kag kwarta.

Milipas ang panahon hangtud nga naila ang engkantada kang Andoy.  Gisultihan niya si Andoy nga siya muhatag sa iya pamilya kung siya mosugot nga mopuyo kaupod ang engkantada. Misugot si Andoy.

Pero nanu naman lang ang asawa? Nag-istoryahanay gayud si Regi kag ang Engkantada kag nahimo sila nga soud nga mag-amiga bisan pa nga wa gyud makita ni Regi ang nawong sa Engkantada.

Si Regi, Andoy kag ang ila tulo ka mga anak nagpuyo nga malinawon kag nakatagamtam sang kaharuhay tungod sang bahandi nga gihatag sang Engkantada. Pero tungod lat sini nga pabor nga miisyud ang kalagut o kasuya, kag ang mga tawo sa palibut nga mga suyaun gusto nga makasiguro nga si Regi kag ang iya pamilya dili makaganansya gikan sa mga gihatag sa Engkanto.

Usa ka paryente ang nikumbinsir kang Regi para mahibaw-an ang nawong sa Engkantada. Gihangyo ni Regi ang Engkantada nga didto matug sa ila byay. Misugot ang Engkantada, pero sa kondisyon nga way suga nga pasigaun sa tibouk gab-i.

Ang kasadya kag selebrasyon milanat sa tibuok gab-i. Sang nakatyug na ang Engkantada, nikuha si si Regi sang posporo kag gibutang ini sa atubangan sa nawong sa Engkantada. Nagdali paggawas sa pwertahan ang diwata kag misunod sa iya si Andoy. Ang tangis sa engkantada mabatian sa tibouk byay.

Ang engkantada mobawus sa ila. Gidya niya Si Andoy kag wan a sila nakit-an sukad-sukad.

Gibyaan si Regi kag ang iya tulo ka anak nga way bahandi nga gikan sa Engkantada. Nanginabuhi sila nga pobre kag nag-antus sa kasakit hangtud sa katapusan.

English Version

This is a story about a faithful love and a beautiful fairy. And how jealousy destroys all.

In times long past there lived a couple with three children. They had little but were happy with what they had. The husband’s name was Andoy and the wife’s name was Regi.

Andoy would amuse himself by luring wild hens and roosters under a nearby Balete tree and shooting them. One day, a beautiful woman with a whip appeared under the tree. The fairy was looking for her lost hens and roosters and immediately Andoy apologized for what he had done.

The fairy, had a change of heart and instead of punishing Andoy, showed him her beautiful home and gave him some food and money.

Time passed and the fairy fell in love with Andoy. She told him that she would provide for his family if he consented to live with her once in a while. Andoy agreed.

But what of the wife? Regi and the fairy actually had conversations and became close friends, though Regi was never able to see the face of the fairy for the fairy would not allow it.

Regi, Andoy and their three children lived with riches and peace because of the fairy. But with riches come resentment, and jealous people from all around wanted to make sure Regi and her family would not profit from the fairy’s riches.

One relative managed to convince Regi to find out the face of the fairy with a bright light. It was then that Regi asked the fairy to sleep in their house, the fairy consented but under the condition that there would be no light throughout the whole night.

The merriment and celebration lasted through the night, when the fairy was finally asleep, Regi took a match and put it in front of the fairy’s face. The fairy rushed out the door and Andoy followed her. The tears of the fairy could be heard all throughout the house.

The fairy would get her revenge. She took Andoy and they were never seen again.

Regi was left with her three children, without the riches that the fairy provided. She lived a life of misery and pain until the end.

=————————————————————-=

*The Bantayanon language is the regional language of the Bantayan islands in the Philippines. It is a part of the Bisayan language family and is closely related to Waray and Hiligaynon. There are three dialects of Bantayanon, based in the three municipalities that comprise the island group: Binantayanun (in Bantayan), Linawisanun (in Madridejos), and Sinantapihanun (in Santa Fe), the most idiosyncratic of the three. There are also significant dialectal differences between the speech patterns of those that live in the town centers and those that live outside of the more rural areas of the islands.

Retold from “Andoy and the Beautiful Lady.” in Philippine Folk Literature: The Legends. Eugenio. 2002.

Engkantada illustration by Ysa Peñas
Instagram: https://www.instagram.com/theonechitect/

Watercolor by Yanna Gemora
FB: Yannam

*Note this story is in Bantayanon

Ang mga puya, naghinagawhaway samtang nag-istoryahay bahin sa bakunawa.

Gikalisangan nila ang pagsawp sa adlaw, kay amo ini ang takna nga mogawas sya para maghampang.

Ang tanan puya, mobiya kag mosyud ig-abot sang gab-i, kag dili na mobalik pa.

Pero nanu man ining makalisang nga dragon sa kalangitan? Nanu ang iya matoud nga istorya?

Sulti sang iban, sang una nga panahon, may pito ka buwan nga nagdan-ag sa kilumkilom. Sa usa sini nga mga gab-e, may grupo sa mga tawo ang way kukaluoy, mipatay sa utod nga babaye sang bakunawa-ang pawikan. Ang mga naghimo sini nga salaut, wa mobatyag nga sayup ang ila gihimo, kay sa ila pagtuo kung dili nila patyon ang utod nga babaye sang bakunawa nan ang ila isla malunupan,hangtod ini mapapas,  mosidsid sa kaladman sang dagat.

Ang bakunawa dili pa dragon sang hitsura sang una. Hinoun, usa ini ka gwapa kag makadani nga kataw o sirena. Pero sa iya nag-uros-uros nga kalagot nga gusto gayud makabawos, iya giutro ang iya hitsura, kag nahimo siya nga dragon.  Tagsa-tagsa niya nga gipawng ang mga suga sa kagabhion. Unom ka buwan ang nasyud sa iya tyan, pero, nauntat sya sa ikapito.

May mga huhungihong nga nagsiling nga usa ka nagmaskara nga dyosa ang nitardar sa gihimo sang Bakunawa.

Ang nagmaskara nga dyosa kag ang iyang mga sumusunod nagpalanug sang makabungoy nga kasaba nga miabot sa langit. Tungod sa kalanug kag kaalingogngog sini, sa kalit ang bakunawa nakabatyag sang kahadlok. Diin gikan ini nga tingog, ini natingaa.

Sa iya kalisang, ang bakunawa misawom balik sa dagat kag misway sa pag-utro sang iya hitsura, pero alaut lang kay ini dili na mahimo. Siya nagpabilin sa hitsura susama sa dragon, hangtod nga mautro ang iya kinaiya kag moundang na sya sa pagpangita sa buwan. Pero, wa ini mahitabo. Sa pinakauyokan  sa iya kasingkasing, ang bakunawa, nagpanikad gayud nga makabawos. Kag matag gab-e nga makit-an niya ang katapusan nga buwan, moabri ini sa iya higante nga tyan kag motilaw sa tam-is nga kadaugan. Ini padayon niya nga himoun hangtod nga ang mga tawo mismo makaamgo sa ila sayup nga gihimo.

Usa lang ini sa maanindot nga istorya sa higante nga dragon nga aton gitawag nga bakunawa.

Ara’y iban nga mahitungod sa gugma kag pagbiya, pero sa katapusan, nakasentro sa pagpanimawos.

Sang una nga panahon, ang bakunawa nahigugma sa tawhanon nga babaye sa usa sa mga tribu nga nawaa na sara nga anyo. Ang ila paghiusa, napuno sang kasakit, kay wa nauyonon sa mga sakop sa tribu ang ila relasyon. Ang Bakunawa kag ang babaye, sama sa normal nga managtrato, nigahin sang panahon nga magkaupod, sa sini, nilawum pa ang ila gugma sa matag-usa.

Hangtod nga ini nga balita, nahibaw-an sa lider sang tribu.

Ang iya tubag paspas kag makahadlok. Ang byay kag ang kinabuhi nga gipanday sang Bakunawa kag sang babaye nahimong abo. Misinggit ang bakunawa sa langit, nagping-it sa kasakit. Sa nanu nga paagi nga ang tawo nahimo man nga sama sini ka pintas?

Ang bakuna nahagit sa nahitabo, nibukal sa kalagot ang iya dugo kag siya nilupad pasingadto sa langit. Kaonon niya ang pito ka buwan isip bawos sa tanan nga nagpasakit sa ila. Ang una nga unom ka buwan gidali-dali niya, gituyo paglamoy. Pero naurong sya pag-abot sa ikapito nga buwan.

Iya nasugata ang dakung dios nga si Bathala.

Dili takus nga tupngan niya ang gahum sa dakong dios, pero sa gihapon sya nakig-away sa ngan sa panimawos. Sa katapusan, napildi ang Bakunawa, wa siya nilampus sa pagkaon sa ikapito nga buwan. Kag labaw sa tanan, isip silot, gihinginlan siya ni Bathala.

Sara, sa matag eklipse sang buwan ang Bakunawa makadumdum sa iya naagian kaupod ang babaye nga iya gihigugma kag ang kinabuhi nga saw-an unta nila nga duha. Sa matag-gutlo nga iya ini madumduman, sangko sa langit ang iya kaalingit kag ang kagustuhan nga makabawos, pero ara lat, nagtago sa iya kasingkasing ang usa ka pangandoy nga unta mobalik sa mga panahon nga ini malipayon pa.

Istorya ini sang Dyos sang Kamatayan kag sang Lyake nga Buwan.

Gikan sa tumoy sa taas nga bukid sang Sidapa, ang Dyos sang Kamatayon nagtan-aw sa kaanindot sa pito ka buwan. Ang kaanindot sini nga mga binuhat nakadani lat sa iban nga dyos. Ang Dyosa sa Syug modalit sang kanta sa mga Dyos, kag ang Dyos sa Kamatayon nakahibaw nga iya ini kinahanglan tupngan.

Ang Dyos sa Kamatayon nagpakilouy sa mga langgam kag kataw dya ang mga buwak kag aninipot. Misyon nila nga ipaabot ang mensahe sa Dyos sa Kamatayan ngadto sa mga buwan.

Hangtud nga may usay gayud nga nitubag.

Ang batan-on nga buwan nga lyake, interesado kung nanu ang ikadalit sang Dyos sang Kamatayon, nanaug gikan sa langit kag gisugat sya sa damu nga mga gasa  kag mga kanta. Dako ang kalipay sa Dyos sang Kamatayon nga ara gayud sang usa ka Buwan nga nitagad sa iya.

Pero, may nagpahipi nga hulga tungod sa usa ka Bakunawa nga napuyo sa kahiladman sa kadagatan. Ini nga bakunawa sama sa dyos, gamhanan kag kusgan. Nangandoy lat ini nga makaangkon sa Buwan para sa iya kaugalingon nga interes. Pagkanaug sa Batang-Buwan gikan sa langit, gikuha dayun ini nga higayon sang Bakunawa para agawon siya gikan sa Dyos sang Kamatayon. Mituyhakaw ini gikan sa iya gipuy-an ilawom sa dagat kag mikaligaw para lamyum ang Lyake nga Buwan.

Dili ini tugutan sang Dyos sang Kamatayon. Nilupad sya pasingadto sa langit kag gikawhat ang Buwan gikan sa naghuwat nga baba sang Bakunawa.

Pero di gayud magpalupig ang Bakunawa, bisan hangtud sara kay wa pa niya maangkon ang iya gihinamhinaman nga premyo. Sa katapusan, and Dyos sang Kamatayon kag ang Buwan niistar na lang sa igbaw sang bukid nga gitawang nga Madjaas.

Ini usa lang lat sa mga istorya nga gisugilon sa niagi nga katuigan, ang ila gigikanan dili na matugkad tungod sa pagdyagan sang panahon.

Pero aton dumduman:

Kung makakita ka sang Bakunawa nga nipalapit sa iya giapas nga premyo nga Buwan, Singgit! Paghimo sang way makatupong nga kasaba, pun-a ang kalangitan kag ang kagabhion sang sama sa dawdug nga kalanog nga saba kag singgana ang Bakunawa nga dili na gayud niya makuha pa ang iya gihamhinaman nga premyo.

Kay bisan pa man nanu nga panimawos ang iya himoun, dili gayud itugot sang tawo nga  maangkon sang Bakunawa ang katapusan nga Buwan.

=———————————=

English Version

The children speak in hushed tones when they talk of the dragon.

They fear the setting sun for it is then it comes out to play.
And all those children left behind after dark, well… They never return.

But what is the dragon in the night sky? What is its true story?

Some say that once, there were seven moons that lit the twilight. It was on one of these evenings that a group of humans slaughtered the dragon’s sister, the sea turtle. They did not feel at fault, for if they did not kill the dragon’s sister then their island would succumb to the watery depths.

The dragon was not a dragon then, instead it was a beautiful mermaid. For her revenge, she transformed into a dragon and one by one snuffed out the lights in the night. Six moons fell prey to its maw, but the dragon was stopped at the seventh.

Stories say that the masked goddess intervened. The masked goddess and her human followers caused a raucous sound which reached the heavens and it was then the dragon felt fear. Where had this sound come from, it wondered.

The dragon dived into the sea and tried to change its shape to her beautiful form, but alas, it was not to be. The dragon would remain a dragon until it would reach into its better nature and stop its quest for the moons. But that has not come to pass. With every inch of its being the dragon lusts for revenge and each night it sees the last moon in the sky it will open its gigantic maw and taste sweet victory. That is, until the humans do something about it.

That is but one tale of the great dragon. There is another of love and loss, but ultimately of vengeance.

The dragon once fell in love with a human woman of one of the tribes now lost to time. Their union was not without difficulty, as the people of the tribe did not approve of them. The dragon and the woman spent time together, falling deeper in love with each passing moment.
Until the head of the tribe found out.

His response was fast and brutal. The house and the life that the dragon and the woman had built would be reduced to ask. The dragon screamed in pain towards the sky. How could humans be this cruel?

The dragon responded in kind, his anger boiled over and he flew towards the sky. It would eat all the seven moons as vengeance upon all humans. The first six moons he swallowed with dire purpose, but the dragon was stopped when it reached the seventh moon.

In his way was the great god, Bathala.

The dragon could not hope to match the power of the great god, but it fought for its revenge. In the end the dragon did not succeed in eating the last moon and was banished by Bathala.

And in each eclipse of the moon the dragon remembers the life it once led, with the woman that it loved and the home that it built. Vengeance fills it, but there is also a deep longing to return to the times it had been happy.
And yet other stories abound.

There is the tale of the god of death and his husband.
From his mountain top Sidapa, the god of death admired from afar the beauty of the seven moons. The beauty of these lunar beings infatuated the other gods as well. The goddess of tides would sing to the bright gods and the god of death knew he had to match them.

The god of death pleaded with the birds and mermaids, with the flowers and the fireflies. Each would send word of the god of death’s message to the moons.

Until one responded.

The young boy-moon, Bulan, curious about what the god of death could offer, came down from the heavens and was met with a shower of gifts and songs. The god of death rejoiced that one of the moons had come down.
But there was the danger of the dragon. The dragon was a god of the deep and wanted to take the moons for itself. Once the boy-moon descended from the heavens the dragon saw its chance. It lifted itself up from its ocean dwelling and flew towards Bulan with the intent to devour the boy-moon.

The death god would not allow this and flew towards the boy-moon and snatched him from the dragon’s jaws.
The dragon would not have its prize, not then at least. And the death god and the boy-moon lived together at the top of the mountain Madjaas.

This is a tale told too often and is said to be fevered ramblings, their source lost to time.

These are but some of the stories of the dragon, and there are many more that are scattered throughout the islands.
But remember:

When you see the dragon close to its prize, scream. Make noise like there never was before, fill the night sky with man-made thunder and tell the dragon it will not get its prize.

For no matter what revenge it seeks, humanity will never surrender the final moon to the dragon.

————————–————————–———————–

*The Bantayanon language is the regional language of the Bantayan islands in the Philippines. It is a part of the Bisayan language family and is closely related to Waray and Hiligaynon. There are three dialects of Bantayanon, based in the three municipalities that comprise the island group: Binantayanun (in Bantayan), Linawisanun (in Madridejos), and Sinantapihanun (in Santa Fe), the most idiosyncratic of the three. There are also significant dialectal differences between the speech patterns of those that live in the town centers and those that live outside of the more rural areas of the islands.

Inspired by the different Bakunawa myths https://www.aswangproject.com/bakunawa/

Bakunawa Illustration by Felix Pabalinski
IG: @Elironpabalinas