*Note this story is in Hiligaynon

Kasakit! Indi insakto ang iya gin buhat sa akon!!

Sa madulom kag matugnaw nga kabukiran, nag lanog ang hibi ni Sasha. Ginlantaw niya ang litrato nila sang iya palangga… sang iya gin palangga, sang una… daw madulaan sya hangin sa kasakit sang nabatyag… indi niya mabal-an kun diin siya nagsala… kun paano nabuka kag napudpod ang iya tagipusuon… indi niya mabal-an kun paano ini taudtauron liwat para mangin bilog…

Alas tres na sa kaaganhon. Ang iya pamilya gaka balaka na guro kun sa diin siya! Pero wala sya labot… ang gadugo nya nga dughan ang ara sa iya pinsar subong! Indi nya mabal-an kun ano ang iya himuon para maghilway ang iya magamo nga pinsar! Damo palamangkutanon ang galibot… gatiyog sa galingin nya nga pinsar… daw madulaan na sya insakto nga buot sa pagpanumdom kun ano gid bala ang insakto nga sabat… ayhan? tanan nga linya sang paghigugma nga ginsambitl sa iya sang tawo nga halos ihatag nya ang tanan puro kabutigan lang…? Ang mga segundo… minuto… kag inoras nila nga pag updanay… ‘moro-moro’ lang…? o kun nahadlukan lang sya nga batunon nga wala sang paghigugma nga natabo sa bahin sang lalaki?

Gusto nya na mag untat ang tanan… nadula na ang kalibutan kung sa diin sya malipayon nga gahigugma sang matuod sa lalaki nga lampingasan… gusto nya magkamang paidalom sa duta nga daw ulod… kag didto na lang mahulat sang iya kamatayon… huo… ulod na lang ang paglantaw nya sa iya kaugalingon… guba na ang iya kalibutan… wala na sya kadtuan… ang kabuhi nya nga sang una may pakadtuan subong wala na sang direksyon… mas maayo pa nga madula na lang sya… kontra makita nag iya hinigugma nga malipayon ka kaupod ang iban…

Sa sobra nga gamo sang utok kag hapdi sang dughan… wala natalupangdan ni Sasha… nga may maputi nga tun-og ang ga amat amat taas sa iya likod… sa sobra nga kaugot kag kaluoy sa kaugalingon… wala na nya nadumduman nga ara pa sya sa tunga sang madulom nga kakahuyan… ga isahanon… gapangasubo… akig sa kalibutan… ngaa sya pa… sa iya pagtangis ga amat amat gwa ang lain sang buot… ga amat amat mag-an ang iya kaina mabug-at nga dughan… pero wala nya mabatyagan… sa kada tulo sang iya luha… ga amat amat man hurma sang babayi ang maputi nga tun-og… amat amat palapit sa iya…

“Hindi sya karapat dapat sa imo….” Hambal sang tingog nga mabugnaw… pero may tono sang pag simpatiya…

Nagkadto ang panulukan ni Sasha sa ginhalinan sang tingog… pagkatingala kag pagkakibot ang makita sa iya itsura… isa ka mala-diyosa nga babayi ang ara sa iya likod… nakaputi kag ginapalibutan sa puti nga tun-og ang tiilan… sa isa ka ordinaryo nga sitwasyon… pagkahadlok ang mangibabaw sa pinsar sang isa ka tawo kun makakita nga sini nga aparisyon…  pero tungod sang natabo nga pagtunto kay Sasha… ang tawo nga wala na sang pakadtuan, wala na kabatyag  sang kahadlok… nagsabat na lang sya nga may pait sa iya tingog… “Bay-i lang ko bala… wala ka kabalo sang natabo… wala ka ya kabalo sang imo ginahambal….”

“Damo na ako nabal-an… kumpara sa imo nabal-an… naagyan ko na ang bag-o mo lang naagyan… gin batyag ko na… ang subong mo lang nabatyagan…” hambal sang bayi nga ga idlak ang landong sa kadudulman… gin dawatan nya si Sasha sang gamay nga tela… “Ari… trapuhi ang imo luha…”

“Ano ang imo nabal-an…? Gin kuha ni Sasha ang tela… wala sya kabalo kun ano o sino ang babayi nga nakaputi… basi murto…? aswang…? engkanto…? Basi dala na ini sang iya pinsar nga galain… kun ano ano na ang iya makita…! Pero wala na sya labot… kun patyon man sya sang babayi nga nakaputi… ang sakit nga iya ginabatyag galatay nga daw kuryente asta sa iya mga tul-an… wala na sya nahadlok mapatay kun amo ini ang paagi nga magtawhay na ang iya pinsar kag kalawasan…

“Na agyan ko ang gina agyan mo subong… nabatyagan ko ang gina batyag mo… pareho nagtulo ang aton luha sa isa lang ka rason….” Seryoso sya nga gintulok sang nakaputi nga babayi… nagtabo ang ila mga mata pero para kay Sasha… daw galapos ang iya panulukan sa babayi nga puti… halos makita nya na ang mga puno sa likod sa lawas sini… “Ang tawo nga hinigugma ko sang lapaw pa sa langit… nagsaylo ang paghigugma nga abi ko sa akon lang… sa manghod ko nga babayi…”

“Ako… gin baylo nya sa su-od ko nga amiga…” wala kabalo si Sasha kun sino o kun ano ang tinuga nga ara sa iya atubang pero nabatyagan niya subong nga indi na sya ga isahanon sa tunga sang madulom nga kakahuyan… “Amo gid ni kabudlay kag kasakit…?”  wala sya kabalo kun ano ang ipamangkot… pero gusto nya maghambal nga maghambal… ipa utwas ang tanan… sa puti nga bayi nga subong nya lang nakita kag indi pa kilala…

“Huo…” hambal sang puti nga bayi nga mabatyagan nga matuod ini sa tono sang iya tingog… daw mabuka liwat ang dughan ni Sasha… matulo liwat ang luha nga kagina nag untat na… “Pero… magpadayon ka sa imo kabuhi… kinanglan mo magpadayon… kun nadusmo ka… bangon… kag magklakat kun sa diin mo gusto….”

“Pero paano ini mahimo…? kun sobra nga sakit ang imo nabatyagan… sa sobra nga sakit daw indi ka na magbangon kag magpadayon….” Gin uyaptan ni Sasha sang hugot ang tela nga ginhatag sa iya… kag ga hana naman nga matulo ang iya luha….

“Tungod indi ini ang katapusan sang tanan….” Gin uyaptan sa puti nga bayi ang kamot ni Sasha… kag nakita niya ang sinseridad sa mga mata sang epiritwal nga tinuga. “Sari sari ang pwede mangin katapusan sa aton tagsa tagsa nga istorya… indi lang ini… ara sa imo kun gusto mo isulat ang gusto mo nga katapusan para sa imo… pero gapati ako nga hindi masinulub-on ang gusto mo….”

Kag gulpi nadula ang puti nga bayi… liwat nga nag isahanon si Sasha… pero sa layo… ga amat amat na sanag ang langit… kadungan sang pagsanag sang langit ang pagsanag sang pinsar ni Sasha…

=——————-=

English Versoin

“It’s not fair,” Sasha’s sobs echoed through the forest. She looked straight into the picture of her and her love. Ex-love, she corrected herself. She couldn’t believe what had happened, how her hear broke into a million little shards and how she didn’t think she could put them back together again.

It was 3am, she knew that her family would be worried about her, but she didn’t care. Her pain was the only real thing in her life now and she didn’t know how to deal with it. Was everything he said a lie? Was all the time they spent together a fantasy? Was she just afraid to face the truth that he was never in love with her?

She couldn’t, didn’t want to think about any of this. She just wanted to crawl into a hole and die. There wasn’t anything left for her. Not in this world anyway. She thought it would be best for everyone if she just ended it all.

Sasha didn’t notice the fog build up next to her. She probably didn’t even realize she was in the forest anymore. The dew and the mist were changing next to her, in between her tears. The softly formed into a woman’s form, all while she was seeking comfort in the pain she held close to her.

“He isn’t worth it you know.” Sasha looked up from her hands and she saw a beautiful woman, almost formed out of the mist of the forest. Most people would marvel at this supernatural wonder, but Sasha just held a hint of bitterness in her voice as she said, “Leave me alone. You don’t know what you’re talking about.”

“I think I know more than you know.” The apparition brought out a piece of cloth, “Here, this should dry your tears.”

“How would you know?” Sasha took the cloth anyway. She didn’t know who—or what this was. Maybe a ghost, maybe a hallucination, but she didn’t care. Even if this thing came to kill her, it would be a welcome relief from what she was feeling. She couldn’t find the will to care anymore.

“I’ve been there,” the woman was now looking at her, though it seemed to Sasha that she was looking through her. “The love of my life fell in love with my sister.”

“Mine left me for my best friend.” Sasha didn’t know who this was, but now she sensed a kindred spirit. “Does it get any easier?” She didn’t know what to ask, but she knew that she wanted to keep talking.

“No.” The spirit was firm in her voice, Sasha felt a piece of her heart break again. “But you keep going anyway.”

“How can you when it hurts so much?” Sasha gripped the cloth in her hands and felt the tears start to come again.

“Because it’s never the end.” The woman held her hands this time and Sasha could see the sincerity in her eyes. “There’s always another ending, even if you have to write it yourself.”

With that, the woman vanished and Sasha was left alone again.

=——————–=

*The Hiligaynon language, also colloquially referred often by most of its speakers simply as Ilonggo, is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 9.1 million people, mainly in Western Visayas and SOCCSKSARGEN, most of whom belong to the Visayan ethnic group, mainly the Hiligaynons. It is the second-most widely spoken language and a member of the so-named Visayan language family and is more distantly related to other Philippine languages.

Written by Karl Gaverza
Hiligaynon translation by Maximilian De Angel Zurbito

Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Maximilian De Angel Zurbito

Story inspired by ‘Mariang Binokong’ in Negros Oriental and Siquijor Island Legends, Beliefs and Folkways. Aldecoa-Rodriguez. 2000.

Mariang Binokong Illustration by Nadine Cabe
Tumblr: http://nadinecabe.tumblr.com/

*Note this story is in Hiligaynon

Gintulok ni Manang Paula ang sulat nga gin bilin ni Lolo Ambo sa iya. Gusto nya man irespeto ang kagustuhan ni Lolo Ambo, mabudlay ang pangabuhi subong. Indi nya man gusto tani pero kinahanglang gid nga ibaligya ang duta para magamit ang kwarta nga malikom sap ag saylo sa iban nga lugar para sa maayo nga bwas damlag sang iya pamilya. Nagklakat pakadto sa puno sang balete sip aula nga gatindog sa punta sang talamnan. Wala suga ang mga sanga subong. Wala nya mabal-an kuna ang mga tawo nga ga puyo sa puno mahalin man parehos sa ila.

“Pasensya gid… gpangayo ako sang pasaylo sa inyo…” ga amat amat tulo ang luha ni Manang Paula. “Nag promisa si Lolo Ambo nga wala sang may matabo sa inyo Puno… kag gin hinyo nya kami nga padayunon ang ina nga promisa… pero kinanglan ko pili-on kun ano ang maka paayo sa akon pamilya…. Gamasakit si Lila… indi kami ikasarang magbakal sang iya bulong… si Roberto asta subong wala sang ubra… Nanay ako… kinanglan ko mag paminsar kun ano ang maka paayo sa akon pamilya….” Gin pahiran ni Manang Paula ang iya luha… “Tani mapatawad ninyo ako….”

Ang bilog nga bulang ga lutwa lang sa kalangitan… naglapaw na ang pila ka oras… wala sang may naghulag… wala may natabo… makabulungol ang mahipos nga kagab-ihon…. Wala sang kun ano nga senyales… kun nabaitian sang mga tag lugar ang tingog ni Manang Paula… wala si Manang Paula kabalo kun ano ang masunod… pero sya padayon nga galaom nga may ihambal sila sa iya… biskan ano lang….

Naghulat sya sa dalom puno asta mag aga… kag nagpuli sa ila balay… naghimos sang mga gamit….

Pagkatapos sa tatlo ka bulan… ginatulok ni Manang Paula ang iya kabataan… nakabatyag sya sa sang kalipay nga subong nya lang nabatyagan…. Gahampang si Lila upod ang iya mga pakaisa… nadumduman nya nga daw haluson indi kalakat ang iya bata sang ara sya sa opsital… nagpasalamat sya sa Ginoo kag gin kuha ang dyaryo kag nagbasa…

Sa ulo sang mga balita nakabutang: ‘Mga tawo nag protesta batok sa pag develop sang duta sa isa ka nayon’ wala na sya natingala sa mga amo ni nga balita… ang kompaniya gina akusran nga nag hatag sang payola sa mga opisyal sang nayon para indi sila maistorbo sa pag guba sang mga puno… pero sa litrato nmay nakita si Manang Paula… nga gulpi nag pugong sa iya pag ginhawa!

Isa ka maanyag nga bata nga naka bayo pula ang lider sang mga ga pamatok… gina balabagan nila ang bull dozer!

Napangisi si Manang Paula… kabalo man gali sila ipakigbato ang ila balay….

=——————–=

English Version

Manang Paula looked at the letter that Lolo Ambo left her. As much as she wanted to respect his wishes, times were hard. She had to sell the land to have enough money to move where it would be a better future for her family. Paula walked to the Balete tree in the edge of the field. There weren’t any lights in the branches tonight. She didn’t know if that meant the people in the tree were going to leave as well.

“I’m sorry.” The tears were starting to swell up in Paula’s eyes. “I know that Lolo Ambo promised that nothing would happen to your tree, and he asked all of us to keep that promise alive, but I have to choose what’s best for my family. Lila is sick and we can’t even afford her medicine anymore. Roberto can’t find a job. I… I am a mother and I need to give my children the life they deserve.” Paula wiped away the tears from her cheek, “Please forgive me.”

The moon was still in the night sky. Hours passed and nothing happened. There was no sign, nothing to tell Paula that the people in the tree heard her. She didn’t know what to expect, but she had hoped that they would tell her something. Anything.

She waited by the tree until morning and afterwards, she went to her house and started packing.

Three months later, Manang Paula was looking at her children and she was happy for the first time in a long while. Lila was running around playing with her cousins. Manang Paula remembered how weak her little girl looked in the hospital bed and she said a soft prayer of thanksgiving. She sat down and started her morning tradition of reading the newspaper.

The headline read “Protesters Rally New Development” which wasn’t surprising; the construction company had been accused of bribing the local officials so they could ignore the environmental destruction they were causing, but a certain picture almost made Manang Paula jump out of her seat.

It was of a beautiful girl in red leading the protestors against a bulldozer.

Manang Paula smiled. They could take care of themselves after all.

=———————–=

*The Hiligaynon language, also colloquially referred often by most of its speakers simply as Ilonggo, is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 9.1 million people, mainly in Western Visayas and SOCCSKSARGEN, most of whom belong to the Visayan ethnic group, mainly the Hiligaynons. It is the second-most widely spoken language and a member of the so-named Visayan language family and is more distantly related to other Philippine languages.

Written by Karl Gaverza
Hiligaynon translation by Maximilian De Angel Zurbito
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Maximilian De Angel Zurbito

Inspired by ‘The Fairy of Balete Tree’ in Philippine Folk Literature: The Legends. Eugenio. 2002.

Mariang Ilaya Illustration by Laura Katigbak
FB: Rabbit Heart
IG: https://www.instagram.com/rabbitheartart/