*Note this story is in Hiligaynon
Isa ka maragtason sa tanan nga duog ang akon lola. Pagkatapos niya retiro, gilayon siya nga nag-uli diri sa banwa sang Surigao, kag gin-usik ang iya kabuhi sa dumalaan nga mga libro sa estola sang banwa. Tanan ina iya ginlaktod bag-o nalusaw ang iya ginhawa sa mga bulan nga nagligad.
Wala guid ako sang may mahinumduman hanungod sang akon lola. Sa mga inadlaw lamang nga inugpahuway ukon holiday ko lang siya makita, kay tuman kalayo kami sa iya duyog. Apang bitbit niya ang matahom nga mga sugilanon. Isa sa sugilanon nga indi mapanas kag akon mahinumduman amo ang linggayan sang Busay.
“Paabot na ang mga pirata.” Daw sa madunggan ko ang iya paghambal. Amo ina ang pinakamatahom nga parte sang istorya. Matahom ang sugilanon ni Lola hanungud sang iya tingog nga nagabalikyat kag lain-lain ang tono, sahi sang akon konsentrasyon sa pagpamati. “Maghalong kamo sa mga pirata.” Ang ulihi nga linya sang pagbuka sang iya bibig. Wala ko guid nagustuhan ang mga kalalakihan nga nagdaog sa iya sugilanon apang nahunahuna ko nga indi man importante ang katapusan sa tunga sang matahom nga sesyon sang sugilanon.
May yara ako pipila ka adlaw nga inugpahuway sa trabaho, gani, naglakat ako kag nagbalik sa isla sang Dinagat nga amo sa gihapon suno sang una, mahipos kag malamharon ang lugar, kon sa diin ang tama nga puwesto sa paghuna-huna sang madamo nga ilisipon. Kung maglibot kag maglakat-lakat ikaw, nagadaluyroy kag mabatygan mo guid ang maragatas nga nagpalibot sa imo. Nadutlan guid ako sang husto.
Nagdesisyon ako nga magbalik sa Busay agud tan-awon ang bito sa sugilanon ni Lola. Sapagka diyutay lamang kun isipon sa imahinasyon, apang amo man ina ang nagakatabo kun ang imahinasyon makita niya ang reyalidad. Nagkuha ako sang litrato kag ginhunahuna gilayon si Lola. Kun paano nagkulukindat ang iya mga mata sa partenga ginsuguran niya nga ginkawat sang mga pirata ang linggayan sang kapilya kag gin-itsa sa idalom sining bito, kag kun paano nila gingurot ang kabuhi sang mga Dinagatnon pagtapos gilayon. Indi ko guid madalom nga maisip kun ano ka pait kag dulom ang nahanabo sa nasambit nga sugilanon.
Nagbilin ako sang diyutay nga pangamuyo bag-o ako naghalin sa bito, para sa akon lola, kag para sa mga tawo nga nalakip sa sugilanon. Ang linggayan nga ato, amo ang nagprotektar sa mga tawo sang pipila ka mga tuig. Kabay, sa idalom satong Bito, maagom ang pagpahuway nga dayon sa madalom nga kahipos.
English Version
My lola was a historian of sorts. After her retirement she went back to our small town in Surigao and spent her days going through the old books in the town hall. She did this until she passed away a month ago.
I don’t remember much about my lola. We lived so far away that I could only see her on the holidays, but she would always have the best stories. The one I always remember was about the bell of Busay.
“The pirates are coming.” I could almost hear her say. That was the best part about the story. Lola had the talent of being able to change her voice when it suited her and this made her storytelling much more vibrant. “Be careful of pirates.” Was the last line from her story sessions. I never liked that the bad guys won in her story but I guess the ending wasn’t as important as the middle.
I had a few days off work so I took the trip back to Dinagat island and it was the same as it always was: quiet and tranquil; the perfect place to think. Walking around the area, you could feel the sense of history around you. It was almost infectious.
I decided to go to Busay and see the bito* from my lola’s story. It was smaller than I imagined, but that’s always what happens when imagination meets reality. I take a picture and I think about my lola. About how her eyes would light up when she started on the part where the pirates stole the bell of the chapel and tossed it down this bito, and how they mercilessly slaughtered the Dinagatnons after. I never realized how dark that story was until now.
I say a little prayer by the bito before I leave, partly for my lola and partly for the people in her story. The bell spent so many years protecting people. Hopefully, at the bottom of that bito, it can finally rest in peace.
————————–————————–————————
*A bito is a natural well
*The Hiligaynon language, also colloquially referred often by most of its speakers simply as Ilonggo, is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 9.1 million people, mainly in Western Visayas and SOCCSKSARGEN, most of whom belong to the Visayan ethnic group, mainly the Hiligaynons. It is the second-most widely spoken language and a member of the so-named Visayan language family and is more distantly related to other Philippine languages.
Written by Karl Gaverza
Hiligaynon translation by Adrian Pregonir
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Adrian Pregonir
Story inspired by “The Bell of Busay” in Philippine Folk Literature: The Legends. Eugenio. 2002.
Magbalantay sa Linggaya sa Busay Illustration and Watercolor by Nightmaresyrup
Tumblr: http://nightmaresyrup.tumblr.com/