*Note this story is in Cebuano
Dunay usa ka bata nga ginganlan og Edgardo. Gamay siya ug hilomon ug mas gusto niya nga magbasa og mga libro imbes nga makigdula sa ubang mga bata. Lisod makakuha og mga libro sa iyang gamay nga komunidad sa kabukiran ug iyang gipalabi ang mga higayon nga moadto siya sa siyudad, motan-aw sa iyang amahan nga ibaylo ang bulawan nga ilang gimina ug paliton ang mga libro nga iyang gusto.
Usa ka adlaw niana giduol siya ni Faustino, usa ka batang lalaki nga kasagarang molikay niya. Usa ka butang ang pagkalahi og kinaiya, apan ang pagkalahi og kinaiya sa usa ka komunidad sa pipila ka gatos ka mga tawo lamang nagpabati kang Edgardo nga mora siyag naa sa ilawom sa mikroskopyo.
“Mahimo ba ko nga molingkod dinhi?” Gipangutana siya ni Faustino.
“Sure, way mopugong nimo,” tubag ni Edgardo.
“Nakadungog ka ba sa nahitabo?” Gisuwayan ni Faustino nga motutok apan nahimo lang niya ang pagduko sa iyang ulo ug pagtutok sa iyang dili mahimutang nga mga tiil.
“Dili ba ang tanan?” Matod pa ni Edgardo nga wala man gani gipahilayo ang iyang mga mata sa panid nga iyang gibasa.
“Apil si Veronica, nahimo nang 3 sukad sa Pebrero.” Milingkod tupad niya si Faustino.
Kasagaran na nga panghitabo nga mawala ang mga bata sa kabukiran. Bisan asa naa ang kapeligrohan. Mahimong makabayad ka og mahal sa usa ka gutlo nga pagkadanghag.
Usa sab ka isyu ang mga minahan. Kasagaran ang ilang mga amahan o mga igsoon dili na makapauli ug ang mga kompanya sa pagmina magpadala nalang sa ilang mga pahasubo – kon aduna man niy bili.
“Nag-ingon sila nga dunay nagdagit sa mga bata.” Si Faustino, pag-usab, misulay ug napakyas sa pagtutok niya.
Gibutang ni Edgardo ang iyang libro ug mitubag, “Kinsa man kaha ang gustong modagit sa mga bata? Kon tungod ni sa kuwarta dili ba sila magpadala og sulat? Ting-ulan karon, ang mga tawo maglibot-libot sa bukid ug dili na mobalik. Ayaw na pagtagad kaayo niini.”
“Dili.” Gitungtong ni Faustino ang iyang mga kamot sa mga abaga ni Edgardo. “Mabati nako nga lahi ni. Kinahanglan nga mag-uban ta. Gihangyo nako sila si Melinda, Pepito ug Belen. Kitang lima makabantay kon unsay mahitabo sa usag usa.”
“Luwas ka uban kanamo,” ingon ni Faustino nga nagpahiyom.
Mikunot ang agtang ni Edgardo. “Kon ingon nimo.”
Dili ni ang unang higayon nga dunay mihimo niana nga saad. Nahinumdoman niya pagbalik ang iyang magulang nga lalaki. Niadtong mga gabii nga miadto sila sa mga langob aron mangitag bulawan alang sa ilang kaugalingon. Niadtong usa ka higayon wa siya mag-amping. Mahitabo lang ang mga butang ug kinahanglan nimong pasagdaan ni.
Usa ka gabii nahigmata si Edgardo sa hunghong sa laing bata.
“Edgardo —- psssst —— pagmata, importante ni,” matod sa tingog.
Nilanat og pipila ka minuto sa wala pa nahibalik si Edgardo sa reyalidad. Tin-aw kaayo ang damgo nga iyang nabatonan bag-o lang: usa ka balay nga puno sa mga libro para sa iyang kaugalingon. Tin-aw kaayo ang iyang damgo ug nanumpa siya nga usa ka adlaw matuman ni.
“Belen?!”
“Sshhhhhh—paghinay aron walay makadungog nimo.” gitabonan niya ang iyang baba sa iyang kamot.
“Unsay imong gibuhat dinhi?” nakahimo siya sa pagsulti bisan og nagtabon ang iyang mga tudlo.
“Si Faustino.” Seryoso ang iyang nawong. “Nawala siya.”
“Sigurado ka?” Mas hilom si Edgardo ning higayona, “basin ningla-ag lang siya?”
“Tunga-tunga na sa gabii! Wala siya sa iyang balay. Kuyog nako. Si Pepito ug Melinda naa sa daplin sa dakong kahoy duol sa balay ni Faustino. Kinahanglan natong siyang pangitaon.”
Gilugod ni Edgardo ang iyang mga mata ug mihuy-ab pag-usab. “Na hala, mokuyog na lang.”
Sila si Melinda ug Pepito didto sa giingon ni Belen nga ilang adtoan, ang mga aninipot naghatag sa kahoy og makalilisang nga kahayag.
“Maorag nakakita kog agianan,” ingon ni Pepito. “Dunay mga tunob paingon sa mga langob sa mga bungtod.”
Ang tanang mga bata nangislo. Kadto nga mga langob duol sa mga minahan ug peligro man gani alang sa mga hamtong, ug labi na gayod alang sa usa ka grupo ka mga bata.
“Kinahanglan moadto ta,” mi-ingon si Belen, “buhaton usab ni niya alang kanato.”
“Unsa may atong buhaton kon makit-an nato siya? Duna gayoy butang nga responsable sa mga pagkawala. Unsaon man nato ang pagpakig-away niini?” Kahilakon si Melinda.
“Dili kinahanglan nga awayon ni, kinahanglan lang naton pangitaon si Faustino ug ibalik siya dinhi, diin luwas siya,” ingon ni Pepito.
Nagtinan-away silang tanan ug gikuptan nila ang kamot sa usag-usa.
Ang matag usa dunay determinasyon sa pagpangita sa ilang higala, si Edgardo hinuon wala kaayo. Nalingaw pa gihapon siya sa iyang damgo.
Ilang gisundan ang agianan kutob sa ilang mahimo, bisan og nagkapangos-pangos ilang mga panit sa mga bato ug sa mga gamot. Ug sa dihang hapit na silang mangatumba tungod sa kakapoy, nakaabot sila sa ilang destinasyon, usa ka dili mahulagway nga langob nga nahibal-an nila nga agianan sa gasumpay-sumpay nga mga tanel nga mahimong dili na nila matultolan unsaon pagbalik.
Si Belen maoy nangulo sa grupo. Nagdala siya og lampara nga gikan sa iyang mga ginikanan ug nga mao usab nga lampara nga gidala sa iyang mga igsoon niadtong nangadto sila sa mga langob. Dili kaayo siya angayan nga mangulo, apan kinahanglan niyang siguroon nga dunay giya ang uban. Kinahanglan niyang buhaton ni, para kang Faustino.
Si Melinda ang nag-una.
Wala man gani siya ningsiyagit. Sa usa ka gutlo si Belen nagdan-ag sa lampara sa entrada sa laing tanel ug unya sa sunod, nagpanawag na siya sa mga ngalan sa iyang mga kauban. Wala gayod niya nabati ang kahadlok sa kahilom hangtod niadtong higayona, mao ni ang usa sa iyang mahinumdoman sa tibuok niyang kinabuhi.
Gisulayan ni Pepito nga magpabilin sa agi-anan. Nagkuptanay silang tanan ug nabati ni Belen ang iyang pagkurog. Naningkamot siya sa paghupay niya.
“Mamaayo ra ang tanan. Makit-an ra nato silang duha, pramis.”
Misulay Si Pepito sa pagpugong sa iyang mga luha samtang siya miyango, apan gidaog na siya sa iyang kahadlok.
“Dili!” Misinggit siya. “Kinahanglan nga mamauli na ta!”
Gipaningkamotan ni Edgardo nga mapugngan siya.
“Pepito, kinahanglang magkuyog ta, mao lang ni ang paagi nga makalingkawas ta dinhi!”
Wala siya naminaw, iyang gitukmod si Edgardo palayo ug midagan siya ngadto sa kangitngit.
Bug-at ang kahilom sa duha nga nahibilin.
“Tonto kaayo ko sa paghunahuna nga magsilbi ni.” Misugod pagkusog ang hangos ni Belen ug iyang gibutang ang lampara. “Unta to nagkuyog ra ta. Karon dili lang si Faustino ang nawala. Pasayloa ko. Pasayloa ko, Melinda, Pepito! Kinahanglang mamalik ta, basin kon sultihan nato ang atong mga pamilya, unya sila pod ang manganhi dinhi ug kitang tanan mangita nila. Pangitaon nato sila. Kinahanglan natong pangitaon sila.”
Gikuha ni Edgardo ang lampara ug miingon, “Uban nako”.
Wala nay laing mahimo si Belen gawas sa pagsunod sa iyang bag-ong higala.
Ang kahayag gikan sa lampara hinay-hinay nga nahanaw ug ang agi-anan nagkadanlog samtang sila naglakaw. Gisulayan niya paggunit ang bungbong aron makabalanse, apan iyang nabati nga basa usab ni.
Sa kataposan iyang nakita kon unsa ni dihang gitunol ni Edgardo kaniya ang lampara.
Makit-an ang pula bisan asa. Namantsa niini ang iyang mga kamot ug sinina ug dunay nagtulo gikan sa ibabaw.
“Wa ko kasabot—-” misulay sa pagsulti si Belen.
Apan laing kahayag ang misidlak tapad ni Edgardo, nga nagdan-ag sa usa ka binuhat nga nagbitbit og dakong sako nga bulawan.
“Namati ka unta ka nila. Kon namati pa ka tingali si Faustino lang ang nawala.”
“I—-I—-” Naparalisar si Belen, misulay siya sa pagsinggit samtang gidala siya sa binuhat sa lawom nga bahin sa tanel.
Ug sa pagsidlak sa adlaw ngadto kang Edgardo samtang nanglimpyo siya sa iyang kaugalingon sa suba, naghunahuna siya: “Pila kaha ka libro ang akong makuha niini.”
=——————–=
English Version
There was once a child named Edgardo. He was small and quiet and preferred to read books instead of playing with the other children. Books were hard to get in his small mountain community and he treasured the moments when he would go to the city, watch his father exchange the gold they mined for money and buy the books he wanted.
One day he was approached by Faustino, a boy who would usually avoid him. It was one thing to be different, but to be different in a community of a few hundred people made Edgardo feel like he was under a microscope.
“Can I sit here?” Faustino asked him.
“Sure, no one’s stopping you,” Edgardo replied.
“Did you hear about what happened?” Faustino tried to look him in the eye but only succeeded at putting his head down and staring at his shuffling feet.
“Didn’t everyone?” Edgardo said without moving his eyes away from the page he was reading.
“With Veronica that makes 3 since February.” Faustino sat beside him.
It wasn’t uncommon for children to go missing up in the mountains. Danger was everywhere. One moment of absentmindedness could cost you dearly.
The mines were also an issue. Too often their fathers or brothers would just not come home and the mining companies would send their condolences – for whatever that was worth.
“They say someone is taking the children away.” Faustino, again, tried and failed to look him in the eye.
Edgardo put down his book and replied, “Who would possibly want to take the children? If it was for money then wouldn’t they have sent a note? It’s rainy season, people walk around the mountain and don’t come back. Just leave it be.”
“No.” Faustino put his hands on Edgardo’s shoulders. “This is different from that, I can feel it. We have to stick together. I asked Melinda, Pepito and Belen. The five of us can watch what happens with each other.”
“You’ll be safe with us,” Faustino says with a smile.
Edgardo frowns. “If you say so.”
This wasn’t the first time someone made that promise. He thought back to his elder brother. Those nights when they went to the caves together to find gold for themselves. That one time he wasn’t careful. Things would happen and you just had to let them be.
One night Edgardo was awakened by the whispers of another child.
“Edgardo —- psssst —— wake up, it’s important,” the voice said.
It took a few minutes for Edgardo to snap back into reality. The dream that he had was so vivid: a house filled with books all to himself. He was lucid in his dream and he swore that one day it would come true.
“Belen?!”
“Sshhhhhh—don’t let anyone hear you.” She put her hand over his mouth.
“What are you doing here?” he managed to say through her fingers.
“It’s Faustino.” Her face was grim. “He’s missing.”
“Are you sure?” Edgardo was quieter this time, “maybe he just went out for a walk?”
“It’s the middle of the night! He’s not in his house. Come with me. Pepito and Melinda are by the big tree near Faustino’s house. We need to find him.”
Edgardo rubbed his eyes and yawned again. “Fine, might as well.”
Melinda and Pepito were where Belen said they would be, the fireflies giving the tree an eerie aura.
“I think I found a trail,” Pepito said. “There are footprints leading to the caves over by the hills.”
The children all grimaced. Those caves were near the mines and they were dangerous enough for adults, much less a group of four children.
“We have to go,” Belen said, “he’d do the same for us.”
“What are we going to do when we find him? There must be something responsible for the disappearances. How do we fight it?” Melinda was close to tears.
“We don’t need to fight it, we just have to find Faustino and bring him back here, where it’s safe,” Pepito said.
They all looked at each other and put their hands together.
Each had a resolve to find their friend, Edgardo less so. He was still enraptured by his dream.
They followed the trail as best as they could, scraping their skins against the rocks and the roots. And as soon as they were about to fall from exhaustion, they reached their destination, a nondescript cave that they knew was an entrance to a network of tunnels they might not return from.
Belen lead the group. She had taken a lamp from her parents and her siblings had taken her to the caves once. Leadership was not her strength, but she had to make sure the others had a guide. She had to do it, for Faustino.
Melinda was the first.
She didn’t even scream. One moment Belen was shining the lamp on the entrance to another tunnel and the next, when she called out for the names of her companions. She had never feared silence until that moment, it was one she would remember for the rest of her life.
Pepito tried to stay the course. They all held hands and Belen could feel his shaking. She tried to console him.
“It will be alright. We’ll find both of them, I promise.”
Pepito tried to hold back tears as he nodded, yet fear had overtaken him.
“No!” He shouted. “We have to go back home!”
Edgardo tried his best to hold him down.
“Pepito, we have to stay together, it’s the only way we can make it out of here!”
He didn’t listen, he pushed Edgardo off him and ran into the darkness.
The silence weighed heavy on the remaining two.
“I was so stupid to think this would work.” Belen’s breath started to become rapid and she put the lantern down. “We should have stayed together. Now it’s not just Faustino. I’m so sorry. I’m so sorry Melinda, Pepito! We have to go back, maybe if we tell our families they can go here and we can all search for them. We’ll find them. We have to find them.”
Edgardo took the lantern and said, “come with me”.
Belen had no other choice but to follow her new friend.
The light from the lantern was slowly fading and the path was getting more slippery as they went along. She tried to grab the wall to balance, but she found that it was damp as well.
She finally saw what it was when Edgardo handed her the lantern.
It was red everywhere. It stained her hands and clothes and drops fell from the ceiling.
“I don’t understand—-” Belen tried to say.
But another light glowed by Edgardo, illuminating a creature carrying a hefty bag of gold.
“You should have listened to them. If you did maybe it would have just been Faustino.”
“I—-I—-” Belen was paralyzed, she tried to scream as the creature carried her deeper into the tunnel.
And as the daylight shined on Edgardo as he cleaned himself in the river, he thought:
“I wonder how many books I can get with this.”
*The Cebuano language, alternatively called Cebuan and also often colloquially albeit informally referred to by most of its speakers simply as Bisaya (“Visayan”, not to be confused with other Visayan languages nor Brunei Bisaya language), is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 21 million people, mostly in Central Visayas, western parts of Eastern Visayas and most parts of Mindanao, most of whom belong to various Visayan ethnolingusitic groups, mainly the Cebuanos. It is the by far the most widely spoken of the Visayan languages, which are in turn part of wider the Philippine languages. The reference to the language as Bisaya is not encouraged anymore by linguists due to the many languages within the Visayan language group that may be confused with the term.
Written by Karl Gaverza
Cebuano Translation by Joanalyn P Gabales
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Joanalyn P Gabales
Inspired by the Sagay description in Creatures of Philippine Lower Mythology. Ramos. 1971.
Sagay Illustration by Christian Bitao
Instagram: https://www.instagram.com/anegs.gg/
