*Note this story is in Hiligaynon
“Amu ni ang pinakamanami nga tira.” Gin preparar ni Chinhok ang iya pana para itiro sa usa. Kabalo siya nga kun samaran niya ang is aka tiil, makatiro siya liwat. Kadasig sang kuba-kuba sang iya tagipusu-on, amu ni ang una ya nga pangaso, kun makapuli sya sang usa sa ila baryo, ang tanan manamian kag pa-intrahon na siya sa ila kasahi. Amu ni ang iya tyansa.
Bag-o niya ma buy-an ang pana, may nabati-an siya sang matunog nga syagit kag sa iya malas nakabati man ang usa. Nag dalagan ini sa lasang, nga wala man lang nasamaran. “Chinhok!” kun sin-o man ang nagguba sang iya chansa amo na ang ga syagit sang iya pangalan kag akig gid si Chinhok, sin-o bala ang magahimu na sa iya?Si Bitil, ang pinakasagad nga mangangayam sang mga bukid, kag ang tiyo ni Chinhok nagatindok sa likod niya kag naga syagit sang iya pangalan liwat “Chinhok!”
“Tiyo, nga-a ginhimo mo ato? Makuha ko na tani ang usa!” Si Chinhok daw akig kag nagapakitlu-oy nga nagapangayo sang eksplenasyon.
“Ginhatag mo na ang halad sa kahoy sang Banayakaw?” pamangkot ni Bitil, wala ya ginatalupangod ang proteta sang bata nga lalaki.
“Tiyo, wala ko oras! Himu-on ko na tani kag nakita ko ang usa kag malipas na ang akon tyansa!” Ginapa-intyendi ni Chinhok ang iya tiyo, sigurado nga mangangayam sya kabalo siya nga ang isa indi dapat mag-usik sang tyempo.“Chinhok, kabalo ka nga imposible nga makapatay sang usa gamit sang is aka pana?” Sabat ni Bitil nga may pamangkot.
“Oo tiyo kabalo ko, amo na nga-a kinahanglan ko nga e-pilason danay para indi makapalagyo kag para makatira sang katapusan nga tira.” Indi ma inchindihan ni Chinhok kun diin gapakadto ang ila gina-istoryahanay.
“Ang usa, kapareho sa aton, nagakabahin sa duta, pero ang ini nga bukid may mga manugbantay. Nagahatag kita sang halad sa atubang sang kahoy sang Banayakaw para masigurado nga ang mga ispiritu magakalipay. Hambal ni Bitil samtang nagatulok sa mga mata sang iya hinablos nga lalaki.
“Kaso tiyo, maka-inchindi ang mga ispiritu kun magahatag ta sang mga halad pagkatapos sini.” Matig-a ang ulo ni Chinhok kag wala niya gina kagusto nga maperdi sa isa ka argumento, labi na sa iya pamilya.
“Kun na-igo sang pana ang usa, kinahanglan mo nga pasunuran sang madamo bag-o mapatay. Kay sa kada usa nga mapatay naton, mas madamo ang nagapatay sa gubat nga may isa ka pana sa ila lawas. Mapatay sila mga pila ka adlaw ukon semana, samtang ga agwanta sang kasakit, wala may mahimu kontra sa ila mga kaaway.” Ang pagsugod nga paglaygay ni Bitil.
“Tiyo, kabalo ko pero ang ano—“ Ang pagsapar ni Chinhok pero ang iya tiyo nagpadayon.
“Are, paminsara kun ano mabatyagan sang mga ispiritu kun wala bayad ang tanan nga ina nga pag-antos. Ang mga gina protektahan nila nga mga kasapatan mapatay nalang nga wala sang ritual nga paghalad. Sa imo pamatyag, ano ayhan ang ila mabatyagan?” Diretso nga pagtulok ni Bitil sa mga mata ni Chinhok.
“Pero tiyo—“ Pagpadayon ni Chinhok.
“Ano sa pamatyag mo ang himu-on nila? Maghalong ka hinablos, indi lang ang mga usa ang mga biktima sa ini nga mga bukid.” Gintapos ni Bitil sa mabug at nga tinaga, ang pagkabalo ni Chinhok nga indi sya makasabat.
“Oo, tiyo.” Kinuha ni Chinhok ang iya pana kag naglakat pa-uli. Isa ka adlaw, mapa-inchindi niya sila nga mangin isa iya ka-sagad nga mangangaso. Maabot gid na nga adlaw.
————————————————————————————————————————-
Indi na makahulat si Chinhok. Subong na ang adlaw. May nakita siya nga mas madako pa kaysa iban nga usa kag indi niya gusto nga madula ang iya chansa. Wala na sunlog, wala na insulto. Ipakita niya sa tanan, labi nag gid sa iya tiyo nga matu-od siya nga mangangaso. Bahala na ang mga ispiritu.
Nagtaya na siya sa usa. Pagkatapos sang duwa ka oras nga pagsunod, nakakuha man siya sang klaro nga sa pagtiro. Binulan man ang pagpaabut niya sa ini nga tini-on kag ang iya buas damlag nga mangin is aka mangagaso naga-humlad sa iya atubang. Wala gid sang rason nga indi niya ma-igo, pero ang iya pana may la-in nga plano. Sa ti-on nga gin buy-an niya ang iya pana, ang nag-untat giho ang tanan. Ang mga dahon nagdulog sa paghulog halin sa ila mga sanga, and usa naglinong samtang nagatulok sa pana nga wala gagiho.
“Indi matinahuron nga kuha-on mo ang mga bagay nga indi imo.” Nagbalikid si Chinhok kag nag-atubang siya sa mga istorya nga labay-labay: Isa ka pula nga panit nga babaye kag isa ka puti nga panit nga lalaki. Kabalo siya kun sin-o sila— ukon ano sila. Ang Tahamaling kag ang Mahomanay, ang mga manugbantay sang mga kasapatan sang kagubatan, kag sa subong palang, nagkabuhi ang iya mala-in nga damgo.
“Ano ang himu-on ta ni sa isa?” siling ni Tahamaling, ang iya tingong klaro kag kalmado. “Kinahanglan ta himu-on ang dapat. Gapanguha siya nga wala gahatag balik.” And Mahomanay wala gapakita sang iya emosyon kun maghambal ini. Mabati-an ni Chinhok ang mga istorya sang mga ispiritu nga masadya kag mabinuligun sa mga tawo, tapos nadumduman niya nga amo na ang mga ispiritu pagkatapos mahatag ang mga halad.
“—–“ Nagdulog ang tingog ni Chinok sa iya tutunlan. Kabalo siya kun ano ang ginhimo niya. Kabalo man siya nga wala na sang paagi nga makapangayo siya sang kapatawaran halin sa mga ispiritu. Nangamuyo si Chinhok sa kay Pamulak Manobo nga padali-on lang ang iya kamatayon.
Ginpamati-an sang mga ispiritu ang iya gamay nga pagpakaluoy.
Nakita ni Bitil ang lawas sang iya hinablos nga lalaki pagkatapos sang tatlo ka adlaw nga pagpangita. Napatay ang bata nga lalaki sa iya pana, ang kasubo nga kapalaran sang mangungubat. Kabalo si Bitil nga imposible nga ma-igo ni Chinhok ang iya kaugalingon, kag nabatyagan niya ang kaakig sang mga ispiritu sa wala pagtahod sang bata.
Ginhalad ni Bitil ang liso sang betel nga ginadala niya permi para sa mga ispiritu bilang isa ka halad sa sang paghinulsol. May mga utod nga lalaki si Chinhok kag ga-asa si Bitil nga tani may matun-an sila sang iya kapaslawan sa mga ispiritu. Indi gid ma-angkon sang mga tawo ang bukid kag ang kagubatan, sa iya mismo nabal an.
Kinuha niya ang bangkay ni Chinhok kag nagsugod siya iya malayo nga pagpanglakaton pabalik sa ila baryo.
———————————————————————
English Version
“This is the perfect shot.” Chinhok readied his bow and took aim at the deer. He knew that if he wounded one of its legs he would be able to get another shot. His heart was racing, this was his first hunt, if he brought back the deer to the village, everyone would be so impressed and he would finally be invited to join the hunting parties. This was his chance.
Just before he could let the arrow fly he heard a loud shout and to his misfortune, so did the deer. It ran away into the forest, without so much as a scratch. “Chinhok!” whoever ruined his chance was shouting his name and Chinhok was furious, who would do this to him?
Bitil, The greatest hunter in the mountains, and also Chinhok’s uncle stood behind him and shouted out his name again “Chinhok!”
“Uncle, why did you do that? I was about to get my first deer!” Chinhok looked exasperated and pleading for an explanation.
“Did you give the offerings at the Banayakaw tree?” Bitil asked, apparently ignoring the boy’s protest.
“Uncle, I had no time! I was about to and I saw the deer and I was going to miss my chance!” Chinhok tried to make his uncle understand him, surely as a hunter he would know that one shouldn’t waste time.
“Chinhok, do you know that it is almost impossible to kill a deer with one arrow?” Bitil again replied with a question.
“Yes uncle I know, that is why we need to wound it first so that it cannot escape and we can land the final blow.” Chinhok, did not understand where this conversation was headed.
“A deer, like all of us is a part of the land, but this mountain has its own guardians. We give the offerings in front of the Banayakaw tree to make sure that those spirits are appeased.” Bitil said, looking directly into the eyes of his nephew.
“But uncle, surely the spirits will understand if we give the offerings after.” Chinhok was stubborn and he never liked losing an argument, especially to his family.
“When a deer is hit with an arrow, it needs to be shot many more times before it can die. For every deer we manage to kill there are many more that die in the forests with an arrow in their bodies. They die days or even weeks later, all the while under constant pain, defenseless against their natural predators.” Bitil started a lecture.
“Uncle I know but what—-“ Chinhok tried to interrupt but his uncle continued.
“Now imagine what the spirits would feel if there was no compensation for all that suffering. That the creatures they protect would just die in the forest without the rituals of appeasement. How do you think they would feel?” Bitil was looking right at Chinhok now, his gaze steady.
“But uncle—-“ Chinhok was nothing if not persistent.
“What do you think they would do? Be careful nephew, the deer aren’t the only prey in these mountains.” Bitil ended with a heavy tone, one that Chinhok knew he could not say anything to.
“Yes, uncle.” Chinhok took his bow and headed back towards his home. One day he would make them understand that he was a great hunter. One day.
————————————————————————————————————————-
Chinhok couldn’t wait anymore. Today would be the day. He spotted a larger than usual deer and he couldn’t miss this chance. No more taunts, no more insults. He would prove to everyone, especially his uncle that he was a real hunter. The spirits be damned.
He took aim at the deer. After 2 hours of tracking it, he finally got a clear shot. Months of anticipation boiled down to this moment and his future as a hunter was laid out in front of him. There was no way he could miss this, but his arrow had a different idea. The moment he let loose his arrow, everything stopped. The leaves stood frozen falling from their branches, the deer was silent as it stared at the arrow that didn’t move.
“It isn’t polite to take things that aren’t yours.” Chinhok turned behind him and he was faced with stories from the fireside: A red-skinned woman and a white skinned man. He knew who—or what they were. The Tahamaling and the Mahomanay, guardians of the beasts in the forest, and as of now, his worst nightmares come to life.
“What should we do with this one?” said the Tahamaling, her voice lustrous and soothing. “We must do as we must. He has taken without giving.” The Mahomanay was stoic, almost emotionless as he spoke. Chinhok would hear stories of the spirits being happy and helpful to humans, and then he remembered that was only after the offerings were given.
“—-“ Chinhok’s voice stopped at his throat. He knew what he had done. He also knew there was no way to ask forgiveness from the spirits. Chinhok prayed to Pamulak Manobo that his death would be quick.
The spirits may have listened to that small mercy. Bitil found his nephew’s body after 3 days of searching. The boy was killed with his own arrow, a sad fate for any hunter. Bitil knew that it was impossible for Chinhok to shoot himself, and he sensed that the spirits were angered at the youth’s indiscretion.
Bitil offered the betel nut that he kept with him to the spirits as a small token of remorse. Chinhok had brothers and Bitil only hoped that they would learn from his failure to listen to the spirits. The mountain and the forest will never belong to people, that much he knew.
He took Chinhok’s body and began the long walk back to the village.
———————————————————————–
*The Hiligaynon language, also colloquially referred often by most of its speakers simply as Ilonggo, is an Austronesian regional language spoken in the Philippines by about 9.1 million people, mainly in Western Visayas and SOCCSKSARGEN, most of whom belong to the Visayan ethnic group, mainly the Hiligaynons. It is the second-most widely spoken language and a member of the so-named Visayan language family and is more distantly related to other Philippine languages.
Written by Karl Gaverza
Hiligaynon translation by Ma. Rafel Delos Santos and Allen Suating
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Ma. Rafel Delos Santos and Allen Suating
Story inspired by Tahamaling description in The Maiden of the Buhog Sky. Manuel (1958) in Philippine Folk Literature:The Epics. Eugenio. 2001.
Tahamaling
Illustration by Laura Katigbak
FB: Rabbit Heart
IG: https://www.instagram.com/rabbitheartart/
There is no direct translation for the English copula “to be” in Hiligaynon. However, the prefixes mangin- and nangin- may be used to mean will be and became, respectively.