*Note this story is in Waray
Nahimo nga mas mapulaay an katunod han adlaw tikang 2019.
Ngan maaram ako kun kay-ano.
Kitaa, may-ada mga puno nga naabot ha langit.
Kinahanglan nga malimpyuhan hira.
Aw, anay kay naguuna-una ako.
Balik kita ha butang kun diin may aram an tanan.
Waray may gipasaylo an pandemiya, tanan nga kwarto han emergency puno,
nagtikang liwat an lockdown nga naghatag han damulaay nga pagkamatay nga
mahihinumduman han mga tawo ha susunod pa nga mga tuig.
Nahihinumduman ko pa an una nga gipadara ako ha Covid ward. Amo adto an panahon nga pamati nakon waray ako kusog, puno ako hin luya ngan kasakit.
Pero nakatalwas ako. Usa ha na swerte.
Waray gud an makakaandam han kawara han pagsim-ot ngan panrasa.
Kumaon pa ngani ako han krayola para la matisting kun mabalik an akon panrasa.
Waray gud bumalik.
Pasayloa ako, nawawara na lat ako ha akon sinisiring.
Hinay-hinay nga umupay an mga kaso han pandemic, tikang han napulo ka libo pakadto han libo nala. Mga kaso ngan numero nga kahuna nakon diri mahihitabo. Mga kaso ngan numero nga kahuna nakon ha mga salida la gin papatan-aw.
An mga kalagsan an duro nga naigo.
Pira kabuok nga mga apoy an diri na makikit-an an ira mga apo?
Damo la kaupay.
Yana balik kita ha katunod han adlaw.
May-ada mga buhi nga an ngaran kay salakap.
Iton mga panulay nga nagdadara han kasakit ha kalibutan.
Naguurugpud hira nga nasakaya ha dako nga adiyung ngan naglalayag upod han norte-este nga hangin pamaagi han taas nga mga rehiyon ngan pabalik ha tuna han Kiyabusan—ha lugar kun hain damo an namatay tungod han hangga, pag uro-uro, hiranat, ngan damo la nga mga nakakatapon nga kasakit.
Ngan diri hira sugad ka okupado han umabot an pandemiya.
Labaw na nga may-ada balita han monkey pox, magdadara nalat hira han mas damo pa nga kalag ha Kiyabusan.
Yana, ano man an kalabotan hini han katunod han adlaw?
Utruhon ko nga mabalik kita ha mga kapunoan.
An mga kapunuan nga naabot ha langit.
Kitaa, an mga salakap may-ada lider.
An ngaran niya kay Tumangkuyun.
Ngan iya ito buruhaton nga gapos ha iya dugo.
Diri la gindadara han mga salakap an mga kalag nga namatay han pandemiya ha Kiyabusan, gikukuha liwat an mga dugo nira.
Kinahanglan nga malimpyo an mga puno.
Nakakasabot ka ha akon?
Gin lilimpyuhan nira an mga puno gamit han mga dugo han patay.
An katunod han adlaw kay waray na bumalik han dati.
Ngan diri na magdudugay.
Bag-o mapinturahan an langit.
Han makaharadlok nga lamrag.
=—————————=
English Version
The sunsets seem redder since 2019.
And I know why.
See, there are trees that hold up the sky.
And they must be cleansed.
Oh, I’m getting ahead of myself.
Let’s head back to what everyone knows.
The pandemic spared no one, completely filling emergency rooms, starting lockdowns and releasing a wave of death that will ripple many years in the future.
I still remember the first time I was stuck in a Covid ward. I had never felt so powerless, so filled with despair and anguish.
But I survived. I was one of the lucky ones.
No one can really prepare for the loss of smell and taste. I actually ate crayons to try to test if my senses would come back. Safe to say they didn’t.
I’m off topic again, I’m sorry.
The pandemic’s numbers steadily rose, from tens to hundreds to thousands. Numbers that I thought weren’t possible. Numbers that I thought were only real in movies.
It targeted the elderly the most.
How many grandparents would never see their grandchildren again?
Too much.
And we head back to the sunsets.
There are creatures called the salakap.
Those that bring epidemic sickness to earth.
They travel in a huge outrigger (adiyung) and sail with the northeast winds through the high regions and carry back to the realm of Kiyabusan those that have died from smallpox, dysentery, flu and other epidemic diseases.
And they were never as busy as they were when the pandemic hit.
Now with the news of monkey pox they will bring more souls to Kiyabusan.
Now what does that have to do with sunsets?
Again we go back to the trees.
The ones that hold up the sky.
See, the salakap have a leader.
Their name is Tumangkuyun.
And it is their duty bound by blood.
The salakap not only bring the souls of those that have died in epidemics to Kiyabusan, they also collect the blood from those that died.
The trees must be kept clean.
Do you follow me?
They clean the trees with that blood.
The sunsets have never been the same since.
And it might not be long.
Before the skies are painted.
A foreboding scarlet.
=———————————=
*Waray is the fifth-most-spoken native regional language of the Philippines, native to Eastern Visayas. It is the native language of the Waray people and second language of the Abaknon people of Capul, Northern Samar and some Cebuano-speaking peoples of eastern and southern parts of Leyte island. It is the third most spoken language among the Visayan languages, only behind Hiligaynon and Cebuano.
Written by Karl Gaverza
Waray translation by Xavier Navarro
Copyright © Karl Gaverza
Translation Copyright © Xavier Navarro
Inspired by the Tumangkuyun description in Tagbanuwa Religion and Society. Fox. 1982.
Tumangkuyun Illustration by Race De Villa
IG: @corvus_blanc
